Teniatyska – monografia | historiaregionu

Teniatyska – monografia wsi w kontekście problematyki etnicznej
i narodowej
Praca magisterska- Olgi Witek

Poniższa praca została udostępniona nam przez autorkę Panią Olge Witek. Poniżej udostępniamy szerokie fragmenty, dotyczące bezpośrednio Teniatysk. Fragmenty uzupełnione zostały, o nasze fotografie zakupione na aukcjach internetowy (w jednym wypadku zbiory rodzinne i ta przedstawia gospodarstwo znajomej rodziny w latach 60-tych XX wieku), jedna z fotografii została rozpoznana przez byłego mieszkańca wsi, wywiezionego podczas akcji "Wisła", w pozostałych przypadkach musimy brać pod uwagę także sąsiednie miejscowości. Za wszelkie uwagi dotyczące fotografii będziemy wdzięczni.

Praca w całości dostępna do pobrania pod adresem- https://app.box.com/s/87frhfgc5an83w48eu80p8lzmo08ghlr

Teniatyska, lata 60-te XX wieku. Zbiory własne.

UNIWERSYTET JAGIELLOŃSKI W KRAKOWIE
WYDZIAŁ STUDIÓW MIĘDZYNARODOWYCH I POLITYCZNYCH
INSTYTUT AMERYKANISTYKI I STUDIÓW POLONIJNYCH
Olga Witek
Nr albumu 1082200
Kulturoznawstwo, specjalność migracje i etniczność
Teniatyska – monografia
wsi w kontekście
problematyki etnicznej
i narodowej
Praca magisterska
Promotor: Prof. dr hab. Dorota Praszałowicz
Kraków 2013
1683721130(1)

Fragmenty pracy.

Wstęp
Niniejsza praca poświęcona jest historii wsi Teniatyska i jej mieszkańców.
Z racji położenia na pograniczu polsko-ukraińskim wiodącymi motywami są kwestie
etniczne i narodowe oraz rozważania na temat tożsamości oraz współistnienia grup
odmiennych pod względem etnicznym, narodowym, religijnym czy językowym.
Inspiracją do podjęcia owego tematu są bezpośrednie rodzinne powiązania
z tą miejscowością. Opowieści o życiu w Teniatyskach, przed przesiedleniem
mieszkańców wsi w ramach komunistycznej wymiany ludności między Polską a ZSRR,
rozbudziły zainteresowanie funkcjonowaniem miejscowości do czasu deportacji, a także
nasunęły pytanie: co było dalej? Jak dziś wygląda wieś i kim są jej obecni mieszkańcy?
Pierwszy rozdział pracy jest próbą przedstawienia terminów etniczność i naród
oraz zjawisk z nimi związanych. Rozważania dotykają problematyki etnicznej
i narodowej w ujęciu różnych dyscyplin naukowych i badawczych. Kolejno uwaga
poświęcona została grupom etnicznym i ethnosowi – etnicznemu wariantowi narodu,
oraz relacji między nimi. Rozpatrywany jest także proces powstawania narodu
i rola etniczności w tym procesie a także kategorie, które pozwalają scharakteryzować
określoną wspólnotę jako grupę etniczną bądź naród. Kolejna część pracy to odejście
od teorii naukowych i nakreślenie drogi, którą Ukraińcy przeszli aby stać się narodem.
Przedstawiona została w skrócie historia stworzenia pierwszej państwowości na terenie
współczesnej Ukrainy – Rusi Kijowskiej oraz jej upadek, funkcjonowanie ludności
ruskiej w granicach Rzeczpospolitej Obojga Narodów jak również przebudzenie
ukraińskiej tożsamości i krystalizowanie się świadomości narodowej w Galicji – części
Monarchii Habsburgów. Rozdział trzeci i czwarty dotyczy bezpośrednio wsi Teniatyska
i jej mieszkańców...

1. Tożsamości mieszkańców Teniatysk

Wspólnota zamieszkująca Teniatyska swoją tożsamość narodową uświadomiła
sobie najprawdopodobniej w połowie XIX w. Wtedy to umiarkowanie silna
identyfikacja etniczna i określanie się my – swoi zaczęła ustępować
myśleniu my – Ukraińcy. Wpływ na autoidentyfikacje Tenetyszczan miała bez
wątpienia cerkiew i Towarzystwo Proswita. W latach trzydziestych i czterdziestych XX
w. mieszkańców Teniatysk podzielić można by na następujące grupy:
 Ukraińcy, grekokatolicy;
 Polacy, rzymokatolicy;
 Łacinnicy, rzymokatolicy posługujący się na co dzień językiem ukraińskim i często nie znający języka ukraińskiego.

Określanie tożsamości nie zawsze odbywało się według określonych kategorii
i nie zawsze było oczywiste. Jednak aby rozpatrywać kwestię tożsamości na konkretnych przykładach mieszkańców Teniatysk należy najpierw przyjrzeć się bliżej szerokiej problematyce tożsamości zbiorowych i indywidualnych, etnicznych
i narodowych oraz naukowemu dyskursowi towarzyszącemu tym zagadnieniom...

...Teniatyska to wieś, którą od jej początków zamieszkiwała ludność posługująca się językiem ruskim, wyznania prawosławnego a po Unii Brzeskiej w 1596 r.
unicka – grekokatolicka. Przez stulecia funkcjonowania społeczności w jej najbliższym sąsiedztwie znajdowały się wspólnoty jej podobne. Mimo zmian przynależności
państwowej rejonu wieś nie przechodziła większych przeobrażeń. Mieszkańcy wsi określali się mianem свій – наш a rozmawiali по-свойомy albo по-нашому.
Pod wpływem wydarzeń historycznych, które dotykały interesującego nas obszaru, w okolicy i w samej wsi zaczęła pojawiać się ludność odmienna pod wieloma względami. Najwidoczniejszymi elementami odróżniającymi były język
i religia. Polscy i żydowscy przybysze zdawali się Tenetyszczanom na tyle odmienni, iż na zasadzie opozycji swój – obcy zaczęli odkrywać i konstytuować swoją tożsamość.
Na identyfikację ruskiej ludności składała się ich mowa oraz wszelkie zwyczaje i tradycje związane ze wschodnią obrzędowością religijną, które miały duże znaczenie
w życiu tej miejscowej społeczności i niejako wyznaczały rytm wiejskiego funkcjonowania. Przybyła ludność polska i żydowska częściowo asymilowała się, a częściowo zachowywała najważniejsze dla własnej grupy elementy.
Asymilacja występowała głównie na płaszczyźnie językowej i strukturalnej, niekiedy kulturowej i amalgamacyjnej, rzadziej zaś religijnej. Tenetyszczanka wspomina mniejszość polską w następujący sposób:
- Були оляки. Tак казали. Але до церкви ходили бо косьціола не було. Свята також
бо то цілі родини разом.
 То вони по-польські говорили?
- Та де, по-нашому!
 То чому вони поляки?
- А я не знаю. Так казали.
[była mieszkanka, urodzona i wychowana w Teniatyskach, przesiedlona do pow. lęborskiego, ur. 1930 r.]
Z czasem, pod wpływem nowych ideologii i ruchów narodowych ruska
tożsamość Tenetyszczan uległa przemianie w tożsamość narodową – ukraińską.
Wpływ na przedefiniowanie świadomości miały głównie dwie instytucje – Cerkiew
Grekokatolicka oraz Towarzystwo Proswita, ale o ich roli mowa jest w dalszej części
pracy. Na początku XX w. wieś Teniatyska wciąż w większość zamieszkana była przez
ludność ukraińską, która stanowiła w różnych latach średnio 95% lokalnej społeczności.
We wspomnieniach okresu przedwojennego wśród mieszkańców polskiego
i ukraińskiego pochodzenia dominuje jeden pogląd. Mianowicie, że mimo różnic
narodowych, wyznaniowych czy językowych, ludzie żyli w zgodzie,
a owe odmienności nie miały do pewnego momentu specjalnie dużego znaczenia.
Ukraińska ludność zaznacza jednak, że świadomość narodowa we wsi była silna
i pojawiła się najprawdopodobniej pod koniec XIX stulecia. We wspomnieniach mieszkańców, których młodość w Teniatyskach przypadła na lata trzydziest i czterdzieste XX w. wioska od dawna posiadała ukraińską tożsamość.

- Були свідомі люди, були так. І як коли були навіт якісь то називали
представління, п'єси розмаїтії то вже тоді поліція приходила но і за всяку ціни нас
там хотіли щось того. Але ми не позволили собі на то щоби вони їм перешкодили.
А завжди поліція була в тим селі. А вже покоління з покоління ми знали що ми є
українціі що то є наше, то є наша земля, дідів, прадідів і ніколи не було того щоби
там казали що то є полсьське.(…)
[była mieszkanka, wychowana i urodzona w Teniatyskach, wysiedlona do pow. gdańskiego, ur.
1925 r.]
Różnice etniczne, narodowe czy wyznaniowe długo nie były uważana za
problem. Stosunki sąsiedzkie wspominane są jako dobre, bez rozróżnienia
Polak – Ukrainiec. Przypadki mieszanych małżeństw nie były piętnowane a kłopot
wychowywania dzieci w jednej bądź drugiej tradycji rozwiązywany był w następujący
sposób: córki przejmowały tożsamość matki, synowie ojca.
Такщо не було тої великої ріжиціі навіт виходили за між за поляка чи там за того.
То сусід бив, котрий мав жінку українку.
 А ті Поляки то вміли по-вкраїнські говорити?
- Вміли, не було ріжниці. Но не відрижнив навіт як мовляли, бо то зараз чути хто
має який нагалос, а то не було чути. Але все як щось там було то вони почувалися
поляками, ходили до костельа до Любичи Королівської. Не йшли до церкви.
Як бив хлопец і тато був поляком то хрецтили в костелі, як були дівчата
то хрестили в церквi.
[była mieszkanka, wychowana i urodzona w Teniatyskach, wysiedlona do pow. gdańskiego, ur.
1925 r.]

 Pani rodzina była wyznania rzymsko-katolickiego?
- Tak.
 - I do kościoła trzeba było do Lubyczy jechać?
- Tu nie było kościoła, ale my chodzili tu do cerkwi.
 A w domu to po jakiemu Państwo rozmawiali?
- Po ukraińsku. Po ukraińsku, pewnie, różnicy nie było i dobrze było. Ludzie lepiej się
lubieli. Wieczorami miałam… mojej mamy brat był szewc, jeden, wieczorami robił
buty. Schodzili się do niego. Chłopcy siedzieli, no tak jak mówię, tam pióra drzyć,
chodzili do siebie. I dobrze. No dobrze różnicy nie było. Tak.
 Pani tato był Polakiem, rzymokatolikiem?
- Tak.
 I on od zawsze tutaj mieszkał, czy był przyjezdny?
- Mieszkał no, mieszkał. Ale to, on już nie żyje. No co i on poszedł. I co wam, powiem,
nic już nie powiem, tak było. Biednie było, dobrze było, lubieli się ludzie.
 A tato, rzymokatolik, też chodził z wami do cerkwi?
- A czego nie?... Aj, to było różnie, różnie było. Te wojny. Te wojny narobili. Ale jakoś
się przeżyło…
[obecna mieszkanka, urodzona i wychowana w Teniatyskach, niewysiedlona, ur. 1928 r.]...

...Wieś Teniatyska długo była miejscem, gdzie bez większych problemów funkcjonowały dwie, a nawet trzy odmienne grupy narodowe i wyznaniowe.
Proces dziejowy, który zmienił dotychczasową sytuację na pograniczu spowodował również, że nowe nacjonalistyczne ideologie rozpowszechniały się i stawały się coraz
bardziej wpływowe również na wsiach. W pamięci mieszkańców zarówno tych identyfikujących się jako Ukraińcy jak i tych przedstawiających się jako Polacy
do wybuchu II Wojny Światowej życie we wsi przebiegało spokojnie i raczej nie miały miejsca akty wrogości na tle na narodowościowym.
- Do szkoły się chodziło. Szkoła była za płotem, tutaj. Tak. Za płotem. Za tamtym
płotem o. Szkoła była. Chodziło się i tam druga szkoła była. Tam gdzie krzyż,
koło cmentarza. Tam była. Chodziło się do szkoły. No i było jakoś. Wesoło było.
 Do wojny życie toczyło się normalnie?
- Tak, było inaczej. Było. Normalnie się toczyło. Żyło się dobrze. Sąsiad koło sąsiada
był bliziutko. Mieszkali, nie było źle. Tylko tak jak mówię te Niemcy tutaj. Zrobiło się tak niedobrze.
 Czy polska ludność tutaj, ze strony ukraińskiej doznawała jakiś większych
krzywd?
- A ja wiem. Jak to mówić? Nie no, niby nie. Nie. Razem chodzili. Tylko to w tej
wojnie. Zara po wojnie gdzieś tak, było tak. To do dzisiaj, ja wiem. No niedobrze. (…)
 A jak wyglądała wieś przed wojną?
- Duża wieś, no dobrze było. Nie było źle. Nie było jakiś takich. O tyle się przeżyło
i żyło się. Źle nie było tak jak mówię. Było wesoło, tutaj były szkoły, cerkiew była.
O tu wesoło było. Szło się do cerkwi, a święta wielkanocne o tej porze to jak to wesoło
było. Aj wesoło to niedopowiedzenia. Tak naprawdę.
 A jakieś tradycje wielkanocne?
- Tak, takie tradycje. A o tak o się śpiewało, zabawy. Śpiewali. Wychodzili na dwór
wieczorami. Panny, kawalery. I śpiewali, takie ułożone już były, jakieś piosenki no.
No jak na kawalerów, żeby się żenili kawalery. Tam Hołosył synońko taj szcze ne
żenyłsi/ Żenysia synońku bery sobi diwońku/ tam powiedzieli tego i tego po nazwisku…
Takie o, tak. To śpiewali teraz w tym poście. Specjalnie te piosenki. No to to wesoło,
wieczory ciepłe. Tera trochę zimniej wiosną, a kiedyś było cieplej. Wieczory były
cieplejsze. I, no no i wieczorami schodzili się w poście, do no tego. Śpiewali tak samo,
przędli, pióra darli…
 A na Boże Narodzenie jakie tradycje?

- A no, byli te kolędniki. Tak samo. Kolędowali wszędzie.
 Ale to Ukraińcy Kolędowali?
- Ukraińcy kolędowali.
 A do wszystkich domów chodzili?
- A pewnie.
 Nie było wtedy rozróżnienia?
- Nie, nie. Moja mama Ukrainka, a tato Polak buł. Ale nie było, nie… różnicy. To tam
święta byli te i te.
[obecna mieszkanka, urodzona i wychowana w Teniatyskach, niewysiedlona, ur. 1928 r.]
Tenetyszczanie ukraińskiego pochodzenia z wrogością spotykali się najczęściej
poza wsią, gdy udawali się do miast. We wspomnieniach z okresu przedwojennego
i czasu II Wojny Światowej pojawia się aspekt dyskryminacji Ukraińców na uczelniach
wyższych i na rynku pracy.
- Тілько поляки тоді той нарід наш дискримінували. Вони то недопускали до шкіл
і мовляли, що то є не наші землі, а їх землі. Aле то й бунтувалися люди.
Бунтувалсися але поліція зараз скликана, на переcлyхання. То тоді було, поліція
і но застрашували людей, як тилько могли застрашували. (…) То було тяжко
дістатися, а навіт так було що коли українці діставалися там на вищі студія,
кінчили – то була Польща Б, де було в загалі тяжко дістати працю. I були випадкі,
то я того не бачила але чула що по-просту самовбийство ті поповнювали люди.
Но там хлопці бо дівчата то не було мови щоби дісталися. Тилько хлопці. Так що
під поїзд кидалися. Всюди шукали, всюди. I не могли. Така дискримінація - не
дістали тої праці. (…) І поляки переважно, які би не були то вже дістали якусь там
працю. Хоч би навіт такий що мав, вмів підписатися тілько але вже на якісь кольеї
там дістали того. Їден бив з наших такий Сень, що працював на кольеї. То
працював, але ким він там був, яку займав позицію то я того не знаю.
[była mieszkanka, wychowana i urodzona w Teniatyskach, wysiedlona do pow. gdańskiego, ur.
1925 r.]

Na podstawie wypowiedzi mieszkańców wywnioskować można, że w obrębie
wsi konflikty narodowościowe do pewnego czasu występowały sporadycznie.
Zmiana nastąpić miała w latach trzydziestych XX w. oraz podczas II Wojny Światowej
i w okresie od jej zakończenia do ostatecznej likwidacji wsi w czerwcu 1947 r.
Ustanowienie nowej granicy spowodowało, że Teniatyska znalazły się w obrębie
polskiej administracji państwowej, a więc cała ludność ukraińska, która dostała
obywatelstwo polskie, stała się jednocześnie mniejszością narodową. Wówczas zmienił
się także stosunek ludności polskiej do ukraińskich sąsiadów. Sytuacja zaostrzyła się
podczas niemieckiej okupacji, którą ukraińscy mieszkańcy wspominają jako szansę
na uzyskanie niepodległości. Dla nich był to okres, w którym Polska musiała bronić się
przed zewnętrznym zagrożeniem i nie ingerowała w sprawy ukraińskie.

Co za tym idzie, Ukraińcy pozbawieni nadzoru ze strony polskiej administracji, mieli
szansę aby zadbać o własne interesy narodowe.
- То вже тоді війна знова одна, наступна війна і прийшли німці. То ми були під
забором тоді німецким і німці вже тоді не втручувалися, нічого не заборонювали.
І тоді вже ішли діти до школи, то було все по-українськi вчилися
[była mieszkanka, wychowana i urodzona w Teniatyskach, wysiedlona do pow. gdańskiego, ur.
1925 r.]
Początkowa przychylność ludności ukraińskiej w stosunku do niemieckiego okupanta
nie jest tajemnicą. Rozwój ukraińskiego procesu narodowotwórczego wcześniej
negowany był zarówno przez władze radzieckie jak i polskie. Ukraińcy w Niemcach
upatrywali sojuszników w walce o stworzenie własnej, niepodległej państwowości.
- І навіт той лист шкода що я його знищилам бо малам страх як то він мені дещо
описав. Як то виглядало, як іх організували, де вони були, де вони воювали.
Німцям помагалу, по-просту. Мали надію, а то німці обіцяли і не дотримали.
Так само як Пілсудскі, обіцяв а потім наші могили тілько тит лишилися. Так само і німці то зробили.
[była mieszkanka, wychowana i urodzona w Teniatyskach, wysiedlona do pow. gdańskiego, ur.1925 r.]

Najgorszy okres w stosunkach polsko-ukraińskich nastąpił pod koniec II Wojny
Światowej i tuż po jej zakończeniu i przypada na lata 1945-1947 r. Wówczas nastał
nowy prządek polityczny, ustanowiono nową granicę a Teniatyska znalazły się w komunistycznej Polsce, która z założenia miała być państwem jednolitym narodowo. Konflikty na tle narodowym, które istniały od dłuższego czasu intensyfikowały się
i nabierały coraz większych rozmiarów.(…) ruchy nacjonalistyczne osiągnęły szczytowy poziom rozwoju, a ich przywódców całkowicie zaślepiło pragnienie poszerzenia przestrzeni życiowej swojego narodu kosztem innego. (…) lokalne starcia na pograniczach podczas wojny przybrały formy niemniej okropne niż bezpośrednie wojenne
wydarzenia. Ludność, która dotychczas żyła w sąsiedzkiej zgodzie na skutek różnych,
częściowo zewnętrznych czynników, zaczęła odnosić się do siebie z jawną wrogością. Wówczas w Teniatyskach nasiliła się działalność lokalnej samoobrony – organizacji
o charakterze militarnym współpracującej z Ukraińską Powstańczą Armią, której celem
była ochrona mieszkańców wsi przed zagrożeniem ze strony armii niemieckiej, radzieckiej i polskiej. Wtedy to ludność polska stałą się obiektem aktów wrogości. - Gdzie wyjechali tak? Do Bełżca, tak. Trze się było ustąpić. Wyjechaliśmy do Bełżca.
Tam troszkę byliśmy. Tak, takie czasy ciężkie. No i później wrócili.
 A kiedy Państwo wyjechali i kiedy wrócili?
- To były, już po wojnie, jakieś… nie było spokoju. I trzeba było się ustąpić. No gdzieś
jakaś banda była jeszcze. No ustąpili się i później przyjechali. Tu ludzi ponasiedlali.
Uspokoiło się i mieszka się. (…) Wrogo nastawione. A to mówili tak, tak Niemiec tu narobił tego. Te kości rzucił między ludzi. Tak, tak gadali.
 I dlatego Pani rodzina musiała wyjechać?
- No to zabijali, przyjechali te bandy przychodziły zabijali. Ojca kuzyn wrócił i tak samo jak czas przyszedł to sprzątnęli całą rodzinę. Zabijali.
 A wcześniej też tak było? Przed wojną?
- Od czasów wojny, tak właśnie. Wrogie to gadali. To Niemcy. Niemcy tak narobili tego. Rzucili kość między ludzi.
 A przed wojną?
- A przed wojną to żyli jakoś. Jakoś przeżyli tak. Nie było żadnych takich [obecna mieszkanka, urodzona i wychowana w Teniatyskach, niewysiedlona, ur. 1928 r.]
Należy jednak wzmiankować, że Ukraińcy formowali grupy militarne przede wszystkim w celu obrony przed komunistycznymi władzami i wrogimi akcjami ze strony polskiej, na które owa komunistyczna władza pozwalała. Wydaje się, że poprzez
różne zewnętrzne nastroje, które wnikały w społeczność, ludność, która dotychczas tworzyła mniej lub bardziej zintegrowaną, ale jednak wspólnotę, podzieliła się.
Zdarzało się, że mieszkańcy jednego obszaru z sąsiadów zamienili się w wrogów.

- Українці ті що місцеві то не мали жодних претензії до тих людей які там разом але з сусідніх сел і сусідних там як Белзец і ще інакші місцевості то по-просту
брали з собою міліц'янта. Вже ту була міліція. Брали міліц'янта зі зброєю і нападали на села і рабували. Як люди там ся не того то били. Били катували
і мусів там віддати і ще віз з того наладували що мали свій, там возами приїздили бо самоходів так не було, або як забрали господареві наладували збіжжа, забрали
кращі річі і того. Чи ще корови з заду причепили і виїжджали. Тоді вже не було того то село зорганізувало таку партизантку по-просту називали. Щоби оборону.
Самооборони і тоді вже хлопці якось зорганізували чи... Звідки то я не знаю. Мали де котрі зброю і по-просту не давали. Як вони приїхали і несподівано
заладували збіжжа і інші добрі річі всі, чи корови чи коні забрали, виїхали. В селі ніе, але виїхали за село в ліс. Хлопці засідку зробили і всьо відібрали і хто був там
того то втік. А хто не втік то кулю дістав. Теж були такі випадкі. А то не тилькі були мущини але іще жінки з ними приїздили на рабунаок. Так.
[była mieszkanka, wychowana i urodzona w Teniatyskach, wysiedlona do pow. gdańskiego, ur. 1925 r.]

Zmiany w strukturze pogranicza polsko-ukraińskiego doprowadziły do drastycznych kroków, które podjęte zostały przez komunistyczne władze.
Zarówno ludność polska, która znalazła się w granicach komunistycznej Ukrainy, jak i ukraińska po polskiej stronie granicy, poddane zostały przymusowym
deportacjom. Aby lepiej zrozumieć przemiany zachodzące na pograniczu polsko-ukraińskim i w relacjach mieszkańców owego obszaru, które przedstawione zostały na przykładzie wsi Teniatyska należy zapoznać się dokładniej z historią tej
zbiorowości.

1. Historia lokalnej zbiorowości
Ruś Czerwona i Osadnictwo wołoskie
Współczesne pogranicze polsko-ukraińskie, sięgając do nazewnictwa okresu
późnego średniowiecza, to obszar Rusi Czerwonej. Teniatyska, które dziś położone są około 5 kilometrów od granicy, wcześniej znajdowały się w składzie województwa bełskiego, które do Rusi Czerwonej włączone było w XV w. Ziemie należące
do Księstwa Halicko-Włodzimierskiego, rządzonego przez książąt ruskich, kolejno były przedmiotem rywalizacji polsko-litewsko-węgierskich aby następnie na długie lata wejść w skład Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Grzegorz Jawor zauważa odrębność wsi, które zakładane były na prawie ruskim i mimo zmieniającej się przynależności
administracyjnej tych terenów zachowywały swoją odmienność pod względem etnicznym, kulturowym i wyznaniowym, która przetrwała do czasów nowożytnych.
Nie podlega wątpliwościom fakt osadnictwa wołoskiego na ziemiach Królestwa Polskiego, które miało miejsce również na interesującym nas terenie. Wołosi to ludność
wywodząca się z półwyspu bałkańskiego, która migrowała osiedlając się głównie
w Karpatach docierając na tereny południowej Polski. Wśród badaczy zajmujących się
tematem nie ustają dyskusje czy była ta grupa etniczna czy może raczej korporacja zawodowa? Rozbieżności spowodowane są niejednorodnym określaniem grupy
w materiałach źródłowych, ponieważ w zależności od czasu i obszaru lokalne dokumenty określały ich na podstawie najwidoczniejszych w danym momencie cech,
które odnoszone były do całej zbiorowości. Ludność ta częściowo mogła posiadać etniczny charakter romański a historycy wykazują, że pasterstwo było jedną
ze znamiennych cech grupy aczkolwiek nie stanowiło jej dominującego atrybutu.
Równie często spotykano Wołochów zajmujących się rolnictwem,
którzy gospodarowali na tzw. wołoskich dworzyszczach.87 Wędrówki ludu w Europie
Środkowo-Wschodniej najintensywniej odbywały się w XIV-XVI w. a ludność wołoska
stopniowo asymilowała się z miejscową. Rutenizacji sprzyjała religia, ponieważ obydwa żywioły były wyznania prawosławnego, chociaż istniały pewne różnice w tradycji religijnej. Charakterystyczny dla Wołochów był kult św. Dymitra
oraz odmienna od lokalnej – ruskiej specyfika pisania ikon. Część badaczy zauważa dwujęzyczność wśród osadników wołoskich wynikającą po pierwsze z częstych kontaktów ze Słowianami, po drugie z używania języka staro-cerkiewno-słowiańskiego
podczas liturgii88. Językoznawcy dostrzegają obcobrzmiące nazwy geograficzne i nazwy własne, jak również zrutenizowane wersje słów wywodzących się z mowy Wołochów. Mimo wielu niejasności dotyczących migracji wołoskich na pograniczu
polsko-ukraińskim pewnikiem zdaje się być fakt osiedlania się Wołochów i lokowania przez nich wsi bądź reformowania przez nich już istniejących osad. Przybysze na nowych ziemiach wprowadzali charakterystyczny dla siebie ład prawno-gospodarczy, regulacje w kwestii własności oraz strukturę społeczną, które jednak ulegały przekształceniom do miejscowych warunków. Charakterystyczne dla osadnictwa
wołoskiego była instytucja kniazia na czele wsi, zasady gospodarowania, a nawet kształt wsi (młyn, karczma, cerkiew). Obecność Wołochów w województwie bełskim szacuje się na początek XV w. Dowodem na to ma być dokument wystawiony
dla braci Miczka i Jakuba Wołochów przez księcia Mazowieckiego Siemowita IV. Wówczas najprawdopodobniej istniała już wieś Teniatyska. Według Grzegorza Jawora swój wołoski charakter ukazała ona dopiero w 1507/1508 roku. Inne dane odszukane
przez mieszkańca Teniatysk Iwana Huka (1922-2010) – badacza dziejów wsi i autora książki Село над Солокією (pol. Wieś nad Sołokiją), w Archiwum Miasta Lwowa
w publikacji Lustracja bełskiego województwa za 1765 r. mają dowodzić, że wieś istniała już w XV w. a wspomnianym już Miczkowi i Jakubowi Wołocham książę bełski przekazał w 1470 r. młyn dla wsi Teniatysk91. Huk w swojej książce
przywołuje również inne archiwalne źródła okresu późnego średniowiecza, w których mowa jest o wsi Teniatyska. I tak z dokumentów Archiwum Głównego Akt Dawnych dowiadujemy się, że w 1582 r. we wsi były dwa młyny, karczma i cerkiew.
Jak to zwykle bywa w procesie badania genezy czy to narodów czy lokalnych społeczności początki nigdy nie są jasne i przeważnie nie istnieją klarowne dowody określające dokładny czas i kształt wyniknięcia wspólnoty. Nikłe archiwalne źródła
wzbogacane są przekazywanymi z pokolenia na pokolenia mitami i legendami. Podobnie jest w badanym przypadku. Mimo, że istnieją pewne przesłanki, że wieś istniała w XV w. i wykazywała charakter wołoski nie ma dokładnych informacji
o jej początkach. Wiadomo, że była to wieś ruska, że przybyli do niej Wołosi, którzy stopniowo asymilowali się. Można natomiast wysunąć tezę, iż owa migracja wołoska miała znaczny wpływ na gospodarczy i społeczny rozwój wsi. Przykładem
wołoskich wpływów może być także cerkiew, której patronem był św. Dymitr,obdarzany przez Wołochów szczególnym kultem. Według niepotwierdzonych informacji pierwsza cerkiew miała być zbudowana najprawdopodobniej już w 1437 r.
co może zbiegać się z przybyciem do osady Wołochów. Jednakże jest to tylko niepotwierdzona hipoteza. Według wspomnień Iwana Huka w miejscu gdzie miała stać pierwsza świątynia jeszcze za czasów jego dzieciństwa znajdował się drewniany krzyż.
Wśród mieszkańców krążyła legenda, iż owa cerkiew pewnego dnia niespodziewanie zawaliła się ale dzwony, które wzywały wiernych na modlitwę nie ucichły i można
usłyszeć jak na Wielkanoc biją pod ziemią.93 Inne legendy i lokalne podania dotyczą
nazwy wsi. Obecnie miejscowość funkcjonuje w polskiej administracji jako Teniatyska.
Ukraińscy mieszkańcy nazywają wieś Тенетиська – Tenetys’ka, spotkałam się również z określeniem Тенетище – Tenetyszcze czy Тенятище – Teniatyszcze. Według legend teren ten gęsto porośnięty był bujnymi lasami, w których zastawiano pułapki na dziką zwierzynę. Pułapki te nazywano tenetami ( ukr. тенети – sieci łowieckie) a było ich w tej okolicy tak dużo, że osadę, która tu powstała nazwano Tenetyskami. Inna
legenda głosi, że pierwszym mieszkańcem wsi był niejaki Tenetyk, który zajmował się rybołówstwem i postawił chatę na brzegu rzeki Sołokiji, później osada rozrastała się
i powstała wieś, którą od imienia pierwszego mieszkańca – założyciela określono mianem Tenetyska.

Mimo, że początki osady zarysowują się nieco mgliście można wnioskować, iż lokalna ludność ruska i napływowa wołoska z czasem stworzyły jednolitą społeczność o wyznaniu prawosławnym, później unickim – grekokatolickim,
która nieprzerwanie istniała do połowy XX w. W procesie dziejowym, na skutek zmian
przynależności państwowej tego rejonu i różnorodnych migracji skład etniczny wzbogacał się o ethnosy inne niż ruski, jednakże ten zawsze stanowił element znacznie
dominujący. Przyjmując uproszczony model Polak – łacinnik (tak nazywano wiernych obrządku rzymskokatolickiego), Rusin/Ukrainiec – grekokatolik lub prawosławny,
potwierdzeniem dominacji żywiołu ruskiego jest funkcjonowanie tylko jednej – grekokatolickiej świątyni...

...Funkcjonowanie wsi podzielić można na dwa okresy: od jej początków w XV w. do roku 1947 r., i po roku 1947 r. kiedy to w ramach Akcji „Wisła” przeprowadzonej
przez komunistyczne władze Polski mieszkańcy wsi, którzy nie zdecydowali się na dobrowolne przesiedlenie do USRR, zostali przymusowo przesiedleni na tzw. Ziemie Odzyskane północno-zachodniej Polski. Najwięcej informacji na temat
wsi pochodzi z okresu międzywojennego i II Wojny Światowej. Iwan Huk spisał wspomnienia w książce Село над Солокією, oprócz tego żyją jeszcze ostatni przedwojenni mieszkańcy Teniatysk, którzy mimo zaawansowanego wieku pamiętają
czasy swojego dzieciństwa i młodości w domu.
Wieś Teniatyska była na tyle duża, że w naturalny sposób podzieliła się na tzw. dzielnice, których nazwy wywodziły się przeważnie od terenu, na którym się znajdowały. Dane dotyczące ilości mieszkańców różnią się w zależności
od źródeł, jednakże zawsze liczba ta oscyluje w granicach 1500-1600 osób.
I tak według spisu rodzin stworzonego przez Iwana Huka w 1939 r. we wsi były 333
rodziny, tj. około 1517 mieszkańców, a podział demograficzny kształtował się w
następujący sposób:

Fotografia z 1941/42 roku, miejsce zostało rozpoznane przez byłego mieszkańca wsi, według jego relacji pamiętał ten dom także po zmianie nakrycia. Zbiory własne.

Fotografia z czerwca 1941, przedstawia prawdopodobnie uchodzących mieszkańców podczas ataku Niemiec na ZSRR. Zbiory własne.

Nagrobek jednego w właścicieli Teniatysk, Broedera.

Fot-Z. Pizun

jeńcy Rosyjscy wzięci do niewoli pod Teniatyskami, czerwiec 1941. zbiory R. Gawrys.

Tablica na cerkwisku. Fot.- Z. Pizun

Niemiec pozorujący rzut granatem. Fotografia wykonana najprawdopodobniej, gdzies od strony Potok.

Kapliczka wybudowana na starym cerkwisku. Fot. Z. Pizun.

Zdobyte przez Niemców transzeje, sądząc

po terenie, prawdopodobnie bliżej Potok. Zbiory- R. Gawryś.

Stary cmentarz. Fot.- Z. Pizun

Miejsce nie zidentyfikowane, prawdopodobniej gdzies bliżej Sołokiji. Zbiory R. Gawryś

Stary cmentarz i współczesna kaplica. Fot. Z. Pizun

Popularna piwnica, miejsce niezidentyfikowane. Zbiory R. Gawryś.

Niszczejący nagrobek Karoliny Woronieckiej. Fot. Z. Pizun.

Jedno z gospodarstw zimą, prawdopodobnie przy Potokach. Zbiory R. Gawryś.

Krzyż na starym cmentarzu. Foto; Z. Pizun.

Jedno z gospodarstw prawdopodobnie położonych w obecnym lesie, jak powiedział były mieszkaniec "tam były takie domy". Zbiory R. Gawryś.

Krzyż pańszczyźniany. Fot. Z. Pizun.

Gospodarstwo w miejscu nielokalizowanym. Zbiory R. Gawryś.

Krzyż w Teniatyskach. Fot. Z. Pizun.

Krzyż w Teniatyskach. Fot. Z. Pizun.

Krzyż w Teniatyskach. Fot. Z. Pizun. Dwie fotografie powyżej.

Krzyż w Teniatyskach. Fot. Z. Pizun.

Stary cmentarz. Fot. Z. Pizun.

Kurhany pomiędzy Teniatyskami a Lubycza. Więcej na naszej stronie https://www.historiaregionu.org/kurhany-w-rejonie-lubyczy

Stary cmentarz. Fot. Z. Pizun.

Natomiast według danych zamieszczonych na stronie projektu Apokryf Ruski, który ma na celu udostępnianie dla celów edukacyjnych i naukowych szerokiej bazy materiałów o historii i kulturze ukraińskiej szeroko pojmowanego pogranicza polsko-ukraińskiego, wieś Teniatyska w 1939 r. liczyła 1510 mieszkańców, w tym 30 Żydów, 5 Polaków i 55 łacinników posługujących się na co dzień językiem ukraińskim.
Konfrontując te rachunki ze wspomnieniami mieszkańców, którzy w owym czasie przebywali w Teniatyskach zauważamy rozbieżności. Szczególnie wyraźnie zauważalne są one w liczbie Żydowskich mieszkańców. We wspomnieniach dotyczących lat trzydziestych i czterdziestych XX w. wymieniana jest przeważnie jedna rodzina żydowska lub jeden Żyd. Co interesujące żadne z rozmówców nie było w stanie dać
jasnej odpowiedzi co stało się z żydowskimi mieszkańcami Teniatysk.
- Переважно то були українці. Був один жид тилько і хіба три, чотири родини
поляків, не пам'ятаю. (…)
 Що цталося з Жидом який мешкав в селі?
- Того я не памятаю. Але він там, ніхто не мав до нього жодних претензії. То німці
мусіли щось з ним зробити
[była mieszkanka, wychowana i urodzona w Teniatyskach, wysiedlona do pow. gdańskiego, ur. 1925 r.]
- Були Жиди, там біля шоси на Потоках. На Зарічі то був, то його Мошко кликали.
І Ростера на Майдані.
 І що з ниму сталося?
- То не знаю, певно німці позабирали або десь виїхали. Не памятаю.
[była mieszkanka, urodzona i wychowana w Teniatyskach, przesiedlona do pow. lęborskiego, ur. 1930 r.]

- I co wam powiem. To był Żyd jeden, w Teniatyskach.
 Jedna rodzina żydowska?
- Cała rodzina.
 I prowadzili jakieś interesy we wsi?
- Nie, nie to biedne. Biedni byli. Ale, że nie byli, nie byli źle. Żyło się. Niedaleko
mieszkaliśmy nich. Krawcowa była. Jak trzeba. Było tak jak trzeba.
 Co się z nimi stało?
-A oni, ich chyba przesiedlili czy jakoś, tego nie wiem. Jak? Gdzie się podzieli? Czy
wyjechali gdzie? Tego nie wiem już. Wiem, że wysiedlali Żydów. Żydów wysiedlali.
Tak mówili Żydy. Zaczyna się, zaczyna się z Żydami skończy się… Bo kopaków nie
tego, tak o. Dobre żyli. No ale dobrze żyło się. Nie było źle.
[obecna mieszkanka, urodzona i wychowana w Teniatyskach, niewysiedlona, ur. 1928 r.]
W dokumentach Шематизму греко-католицького духовнства злучених єпархії
Перемиської, Самбірської і Сяніцької на рік Божий 1928 figurują następujące dane
na temat parafii Teniatyskach i mieszkańców wsi:
Тенетиська ц. Ц.д. св. Великого-миченика Димитрія зб. 1754 р.
Парох: о. Теодозій Гриник, ур. 1893 р. рук. 1919, к. і 1925 р.
патрон право почиває. Число душ: Латн. 35, Жидів 20.
- Брацтво дівчат Пр.Д.М.-чит.Просвіта. Школа трикл.

з укр.м.н.-дітей 150. Поля 18 га 41 ар, лук 4 га 60ар.,
дров 10 сягів, будинки добрі Дяк: Андрій Гилюс, не і сп. Цт. суд
Рава Руська 12 км. почт. зал. Любича 2 км.98
Z zapisu wynika, że we wsi było 20 Żydów i 35 rzymskich katolików, natomiast
z kolejnego spisu, na lata 1938-1939, można zauważyć zmiany, które dokonały się
przez ów dziesięcioletni okres. Na stanowisku proboszcza księdza Teodozija Hrynyka
zastąpił Konstantyn Dac’ko-Wsewołod. Liczba Żydów zmalała z 20 na 15 a rzymskich
katolików wzrosła z 35 na 56. Odnotowano także 13 інш. – nieokreślonych.
Mogła to być rodzina Jehowych wspomniana w jednym z wywiadów
ale jest to wyłącznie przypuszczenie.
А там на тим присільку, якісь були – називали їх штундами, а то тих єгових хіба
були. То з такої дальшої родини тата мого, жінку першої. Жінка вмерла. То був
чолівк такій, котрий був тим штундою і дав татові таку Євнагелію свою щоби тато
то читав.Тато з цікавості то не знаю чи читав чи не читав.
[była mieszkanka, wychowana i urodzona w Teniatyskach, wysiedlona do pow. gdańskiego, ur.1925 r.]

W dokumencie z lat 1938-1939 pojawia się także zapis dotyczący cerkwi. Jest
podany rok budowy 1754 a obok niego widnieje jeszcze rok 1437 odnoszący się
najprawdopodobniej do czasu powstania wspomnianej wcześniej pierwszej świątyni,
która wedle miejscowych podań znajdowała się na brzegu rzeki Sołokiji
i niespodziewanie się zawaliła. Podana jest także liczba ogólnej ilości parafian,
która wynosi 1678 osób.99 Różnice zauważalne są w liczbie Polaków i łacinników.
Niekiedy określenia te stosowane są zamiennie, innym razem służą do opisania dwóch
grup, których z racji indywidulanego podejścia do kwestii identyfikacji nie da się jasno
sprecyzować. Dysproporcje wynikając z różnego określania przynależności.
Należy zaznaczyć, że w Teniatyskach i w wielu okolicznych miejscowościach (chociaż
zjawisko to zdaje się mieć szeroki zasięg terytorialny), jednym z głównych
wyznaczników przynależności etnicznej była religia. W taki sposób utarły się
stereotypy rodzaju Polak – Katolik. Związek miedzy etnicznością a wyznaniem
na interesującym nas obszarze w XIX stuleciu umacniały Kościół Katolicki i Cerkiew
Greckokatolicka, które na fali ruchów narodowotwórczych stały się krzewicielami
kolejno polskości i ukraińskości oraz propagatorami spraw narodowych. Na ukraińskich
wsiach ksiądz często był jednym z nielicznych mieszkańców posiadających wykształcenie. Jednocześnie pozycja kapłana była na tyle silna, że jako autorytet
dla większości lokalnej społeczności miał znaczącą role w formowaniu świadomości
politycznej, która z prostej ruskiej ludności z czasem wykształciła świadomych
Ukraińców, jak było w przypadku Teniatysk. Stąd trudności z określeniem
przynależności grupy osób, które uważały się za swoich ale byli rzymskimi katolikami.
Z powodu braku kościoła we wsi zazwyczaj brali oni udział w życiu religijnym parafii
grekokatolickiej a jedynie na większe święta udawali się do świątyni
rzymskokatolickiej w Lubyczy Królewskiej. Na co dzień bez problemów komunikowali
się oni w języku ukraińskim, a część z nich nie znała języka polskiego.
Ich postawa społeczna powodowała, że nie zaliczano ich do grupy świadomych swojej
narodowości Polaków mieszkających we wsi. Mimo zewnętrznych cech, które mogłyby
być podstawą do zakwalifikowania ich do ludności ukraińskiej,
odczuwali oni odrębność od grupy większościowej, a jednocześnie przywiązanie
do lokalnego trybu życia było dla nich czymś naturalnym. Poza cerkwią, instytucją która kształtowała poglądy i miała duże znaczenie
w przebudzeniu tożsamości narodowej, a raczej przekształceniu etnicznej w narodową
było Towarzystwo społeczno-kulturalne Proswita. W przypadku Teniatysk obie
organizacje łączyła osoba księdza. Czytelnia Towarzystwa Proswita w Teniatyskach
powołana do życia została w 1903 r. a grupie założycielskiej przewodniczył ksiądz
Andrij Leontowycz100. W książce Село над Солокією Iwana Huka, autor zamieścił
odnaleziony w lwowskich archiwach raport z działalności Towarzystwa Proswita
z okresu od 12.02.1909 r. do 12.02.1910 r. Wówczas liczba członków wynosiła
46 osób, w ty, 27 piśmiennych a spotkania odbywały się co niedzielę.
Odnotowano również istnienie i działalność chóru oraz amatorskiego kółka teatralnego.
Biblioteka Proswity miała w posiadaniu 234 egzemplarze książek.
Towarzystwo nie posiadało jeszcze wtedy swojej własnej siedziby ale w raporcie jest
zapis, iż działania w tym kierunku już zostały poczynione. Zbierano fundusze a drewno
na budowę i plac zapewniały władze wsi. Ogólny rozwój towarzystwa oceniano
na dobry. Interesujący jest fragment, w którym mowa jest o odbiorze społecznym
organizacji i działalności o charakterze narodowym. Miejscowa inteligencja: ksiądz,
nauczyciele, młodzież według raportu przychylnie odnosili się do inicjatyw Proswity, natomiast zaznaczone jest wrogie nastawienie do ukraińskich spraw wśród Polaków i
Żydów.
Z czasem Towarzystwo Proswita rozwijało się i nabierało coraz większego
znaczenia w społeczno-kulturalnym życiu Tenetyszczan. Na początku lat trzydziestych
postawiono pierwszą samodzielną siedzibę organizacji, którą nazywano Czytalnia
Proswity. W budowę czytalni silnie zaangażowana była młodzież, która z każdym
pokoleniem była coraz bardziej świadoma i zaangażowana w ruchy narodowe.
Przy budynku stworzono także miejsce na kooperatywny sklep. Od czasu postawienia
budynku, czytalnia stała się centrum społecznego, kulturalnego ale także gospodarczego
i politycznego życia wsi. Mieszkańcy, a szczególnie młodzież, chętnie brali udział w
wydarzeniach organizowanych przez Towarzystwo Proswita i sami inicjowali oraz
animowali życie Teniatysk.
- Ано культурне життя то переважно cвященник організував, бо то було так
прийнято і дяки помагали бо було їх переважно двох. Так що молодіж била
зорганізувана, всі були в Читалні, а так називали. Великий Дім бив тої Читалні.
Приготовувалу ріжні концерти і ріжні виставки, бо колись була вистава й того
якось інакше не називали і приходили, відсвятковувалу якісь ріжні свята.
Церковні і народні так. Народні свята були переважно такі національні як в січні
то було бій під Крутаму, завжди відсвяткований був. Так і там брали уділ тоді моя
старша, найстарша сестра і брат. А той старший брат то вже бив, не памятаю чи
в гімназ'юм? в гімназ'юм а пізніше в вищі студія пішов.
[była mieszkanka, wychowana i urodzona w Teniatyskach, wysiedlona do pow. gdańskiego, ur.1925 r.]

- А до читалні то ходилося завжди після церкви. Там виступи були різні.
І хор співав і театр такий наш виствки мав, то для дітей було цікаво. Мушини там
політикували і різні курси були. Чи то кравецтва чи якісь інакші. Але цікаво було,
весело. Гарно співали і на всі свята. На Шевченкові роковини і на інакші.
[była mieszkanka, urodzona i wychowana w Teniatyskach, przesiedlona do pow. lęborskiego, ur. 1930 r.
Działalność Proswity od pewnego momentu przestała być akceptowana
przez polskie władze. Inicjatywy o charakterze patriotycznym i narodowym spotykały
się z wrogim przyjęciem co w końcu doprowadziło do konkretnych działań, które
zapobiec dalszym ruchom narodowym w Teniatyskach. W piśmie ze starostwa
powiatowego w Rawie Ruskiej wydana została decyzja o zawieszeniu działalności
stowarzyszenia Czyalnia Proświty z powodu dokonania przez członków owego
stowarzyszenia akcji wywrotowej skierowanej przeciwko Państwu Polskiemu. Jednak miejscowa ludność, w której nawyki społeczno-kulturalne i narodowe były już
silnie zakorzenione nie zaniechała całkowicie działalności i w różnych sposób
kontynuowała zapoczątkowane przez Towrzystwo Proswita inicjatywy.
- Булі свідомі, люди були так. І як коли були навіт якісь то називали
представління, п'єси розмаїтії то вже тоді поліція приходила но і за всяку ціни нас
там хотіли щось того. Але ми не позволили собі на то щоби вони їм перешкодили.
А завжди поліція була в тим селі. А вже покоління з покоління ми знали що ми є
українціі що то є наше, то є наша земля, дідів, прадідів і ніколи не було того щоби
там казали що то є полсьське. Тіл:ко поляки тоді той нарід наш дискримінували
[była mieszkanka, wychowana i urodzona w Teniatyskach, wysiedlona do pow. gdańskiego, ur.1925 r.]
W każdej wsi ważną instytucja jest szkoła. To ona ma największy wpływ
na socjalizację dzieci i młodzieży i kształtowanie poglądów dotyczących otaczającego
świata. W Teniatyskach szkoły były dwie. Według cytowanego wcześniej dokumentu
Шематизм греко-католицького духовнства злучених єпархії Перемиської,
Самбірської і Сяніцької на рік Божий 1928 w 1928 roku w Teniatyskach było
150 uczniów103. Pod polską władzą szkoły liczyły 6 klas, pod radziecką 8,
a pod niemiecką 7. Również w zależności od obowiązującej władzy wszkole
wprowadzano odmienne zasady dotyczące nauczania w języku ukraińskim.

- Було дві школи. Підставові, бо середнії не було школи. І учителі, такі настали
були. То була пані Любецка, то сщо я ходилам навіт до першої класи як вона
вчила і пані, пан Жерапецкі назвиско і пані Стасів. То то були учителі. Но і так
було переважно в школі училу на української мові і в більшості предметів то були
по українські а польська мова була також але то було тилько так як чотури години
тижнево а не більше, не була спеціяльно ведуча. А вже пізніше була по якімсь
часі зміна, прийшов такий учитель - поляк, но не пам'ятаю... Вільчик назвиско
його було, так Вілчик, то він повпороваджував свої методи, так що історії,
географії дітей вже по-польські вчив. Вимагав того. (…) Но прийшли білшовики,
прийшли білшовики так. А з ними прийшли від разу з зміни учителів. Своїх
учителів прислали і коли були, то в сорокових роках, прийшли то прислали своїх
учителів. Такщо були учителкі. Мущини не памятаю, хіба не було. Тілько
учителки були. І вони як було якесь наше свято, церковне нормально, ходили по
хатах і питалися чи родичі вишлють свою дитину на лекції. Но переважно то були
люди релігійнії, не позволювали на то. То казали що ні, то вони всьо собі
нотували но і радили щоби то касувати, що то не має нічого спілного з релігією і діти повинни приходити але діти не ходили в тим часі.(…) То ми були під
забором тоді німецким і німці вже тоді не втручувалися, нічого не заборонювали.
І тоді вже ішли діти до школи, то було все по-українсько вчилися…
[była mieszkanka, wychowana i urodzona w Teniatyskach, wysiedlona do pow. gdańskiego, ur.1925 r.]
Oprócz instytucji kulturalnych, oświatowych i religijnych we wsi zawiązywały
się popularne w tamtych czasach organizacje zrzeszające gospodarzy jak np. Хлібороб,
A także kooperatywa, przy której działały dwa sklepy.
Życie mieszkańców Teniatysk w pierwszej połowie XX w. mimo, że przerywane
wojnami i dezorganizowane ciągłymi zmianami władz toczyło się w swoim rytmie.
Polonizacja i rusyfikacja a także okupacja niemiecka silnie oddziaływały
na Tenetyszczan i sprawiały, że życie nie było lekkie. Nie zważając na wszelkie
niedogodności owych czasów, w pamięci mieszkańców ów okres funkcjonowania wsi
zapisał się w sposób szczególny. Powodem tego jest fakt, że ten okres był ostatnim
przed likwidacją wsi i wszelkich struktur dotychczas w niej budowanych.

2. Migracje Tenetyszczan w XX w.

W pierwszej połowie XX wieku Teniatyska były dużą wsią, której mieszkańcy
zajmowali się głównie rolnictwem. Niektórzy mieszkańcy odczuwali chęć polepszenia
swojej sytuacji życiowej co spowodowało, że migracja zarobkowa nie ominęła także
tej miejscowości. Czynnikiem wypychającym był brak ziemi, która była podstawą
funkcjonowania gospodarstw rolnych i łącząca się z deficytem gruntów wzrastająca
bieda. Na podstawie danych z portalu www.worldvitalerecords.com, który jest ogromną
bazą danych historycznych, map, drzew genealogicznych a tworzony jest na podstawie
m. in. spisów powszechnych, biletów podróżnych czy paszportów, udało uzyskać się
następujące informacje dotyczące Tenetyszczan, którzy odbyli zaoceaniczną podróż
na początku XX w. Niestety dane przedstawiają jedynie informacje dotyczące osób
i ich miejsca pochodzenia a nie określają miejsca podróży.

Stary cmentarz. Fot. Z. Pizun.

Mimo niepełnych informacji przedstawione dane pozwalają na sformułować pewne wnioski opisujące te migracje. Zwracając uwagę na nazwiska zauważamy, że wyjeżdżali ludzi powiązani jakimiś więzami rodzinnymi. Można przypuszczać, iż osoby o nazwisku Koruscko to młode małżeństwo z dzieckiem, natomiast Dmytro i Oleksa Grech to najprawdopodobniej bracia. Spstrzegamy także aspekt łańcuchowy
migracji. Michal i Anna Pilipowicz wyjechali w 1912 r. a po dwóch latach na migrację
zdecydował się Dmytro Pilipowicz. Oprócz emigracji do Ameryki pojawia się także
wątek wyjazdu do pracy w kopalni we Francji.
-А то були, було. Працювали але не багато. Там навіт моєї цьоці миж бив
в Франції то в копални вугля. То я памятаю було. А більше так то, може й були
але то я не памятаю.
 А то було так що вони їхали і вертали як заробили гроші чи пізніше родина
їхала там і вже залишалися?
- А то ніе, то родина тут тазлишалася. Як там в цьоці було. Родина лишилася а він
працював апізніше вернув вже здоровля не мав. То такий вернув до родини.
То вже памятаю що дуже хворуй був і опікувалсися ним там, діти були дорослі.
Він тоді вернув як вже діти були дорослі. Але так то того по копланях переважно,
навіт ще більше було працювали бо то тяжкла праця.
[była mieszkanka, wychowana i urodzona w Teniatyskach, wysiedlona do pow. gdańskiego, ur. 1925 r.]
Inny aspekt migracji mieszkańców Teniatysk związany jest ściśle z wojenną historią
XX stulecia. Włączanie do różnych armii zarówno podczas I wojny 1914-1918 jak i II
Wojny Światowej objęło mężczyzn mieszkających we wsi.

 А як була перша війна то забирали мущин до армії? До котрої?
- Так, так до австрійської армії забирали. Бо навіт тато хіба був і тої моєї
приятелкі Наталки, но вона вже не живе а шкода бо вона дешо теж памятала
чи знала, то її тато тоже був. А пізніше совєти забирали як вже були і тоді то вже
люди не вертали. З австрійськоії то вертали то я памятаю жго двох чи трьох
тут вернуло. Але якийсь сусіда брат то був в царскій якійсь армії…
 То біла армія?
- Але то як його забрали то є… бо він там по сусідськи приходив. Раз оповідав що
як того, що німці їдять п’ять рази денно і що то є в загалі за мало, а там тілкьо ся
їло три рази денно і пор’ядно. Так то я то памятаю. (…)Но а потім як вже
прийшли німці но то вже того забрали до як то ся називало… наших хлопців,
булт там кілько. Молодих забрали але пізніше вони зорганізувался і переважно всі
пішли до партизанткі. Так що сусід той що я ходила до него, до того сусіда
бавитися, то потім він і я не знаю чи щось тепер він жиє чи не жиє бо написав
до мене листа з Англії. Дістався до Англії і того там працював яко шофер,
навчився мови і працював.
[była mieszkanka, wychowana i urodzona w Teniatyskach, wysiedlona do pow. Gdańskiego, ur.1925 r.]
Według spisu stworzonego przez Iwana Huka do ukraińskiej dywizji w ramach
niemieckiej armii, zwanej potocznie SS Galizien, należało 9 młodych mężczyzn
z Teniatysk. Mieszkańców wsi dotknęły także w ogromnym stopniu migracje przymusowe. Około 40 rodzin wytypowanych było przez władze radzieckie
do wywózki na Sybir, jednakże przybycie Niemców zniwelowało owe plany.
- А то било під кінець вже тої їх що напали на них німці і не встигли. Було по-
просту кілька днів перед тим, оголошено і то з Селради повідомили тих
господарів, що є так, хто там свій свого повідомив що сорок родин. Бо то мали
але не встигли. вже німці рано раненько о третій вже літаки літали бомби кидали.
[była mieszkanka, wychowana i urodzona w Teniatyskach, wysiedlona do pow. Gdańskiego, ur. 1925 r.]
Pierwszym z cyklu przymusowych migracji był wyjazd młodzieży z Teniatysk
na przymusowe roboty do Niemiec w 1943 r. Iwan Huk wymienia 119 nazwisk
młodych osób zmuszonych do pracy z dala od domu.106 W relacjach zaś nie pojawia się
dokładna liczba ale zarysowane zostały późniejsze losy wywiezionej młodzieży,
która rzadko kiedy wracała do swoich rodzin. Raczej przedostawała się do krajów
zachodnich i tam osiedlała się.
- А на роботи то зорганізували що мають видати сорок, чи сорок-пять осіб з
кожної родини. Но і де визначили там з Cелради, бо знали які великі родини.
Такщо поїхала сестра до Німечини. Була старша сестра. Виїхали, просто хлопці і
дівчата молоді обов'язково без питання жодного так.
 А вони пізніше вертали?
Там працювали переважно в господарів - баварів, так як вони то називали. І де
котрі, але дуже мало... Не вернули. Вже розїхалися. Їх брали десь там до таборів
потім і з таборів розїздилися по ріжних краях. До Америкі, до Канади де котрі, до
Англії. О та сестра поїхала до Англії. Так і там вийшла за між теж за такого що
походив десь ту з Поліся, хлопця-українця но і там лишилася і там померла.
[była mieszkanka, wychowana i urodzona w Teniatyskach, wysiedlona do pow. Gdańskiego, ur.
1925 r.]
- А забирали, забирали наших і вивозили німці. На роботи їх возили і вони там
мусіли в Ніечині працювати. І самих молодих брали. Дівчата і хлопців.
 А вертали пізніше?
- А може й хтось венрнув але то радше десь лишалися або їхали. Такої Еви сестра
то правдоподібно навіт до Бразилії. Або до Англії їхали і там вже лишалися і не
вертали. Бо і пізніше не було де вертати як нас також викинули.
[była mieszkanka, urodzona i wychowana w Teniatyskach, przesiedlona do pow. lęborskiego, ur. 1930 r.]
Kolejnym etapem migracji były z założenie dobrowolne wyjazdy do Ukraińskiej
SRR, do których ludność ukraińska nakłaniana była przez komunistyczne władze.
Po ustaleniu nowej granicy między Polska a Związkiem Radzieckim, w granicach
tej pierwszej pozostało wiele miejscowości, które od wielu stuleci zamieszkiwane były przez ludność ruską-ukraińską. Wówczas miejscowa ludność wciąż znajdowała się
w obrębie swojej lokalnej ojczyzny, będąc jednocześnie poza granicami ojczyzny
ideologicznej jaką była Ukraina. Wielu nie chciało wtedy opuszczać ziemi przodków
a niechęć do wyjazdów potęgował fakt, że Ukraina nie była samodzielnym
i niepodległym państwem a jedynie republiką składową Związku Radzieckiego,
całkowicie zależną od komunistycznych władz w Moskwie. Marzenia o ukraińskiej
państwowości, które towarzyszyły Ukraińcom od dłuższego czasu zostały przekreślone.
Ludność ukraińska niechętna była wyjazdom więc komunistyczne władze najpierw
zachęcały a gdy to nie skutkowało zastosowały przymus.
- То так не було щоби то било добровільне. Застрашували що буде того, хто не
поїде то на Сибір вивезуть. Такщо люди де котрі, то не знали що робити мають.
 А в який час зачали вивозити вже так насильно?
- То вже було десь так сорокові роки. Перший чи другий рік... Другий радше. Або
не знаю. То виїхало, я не памятаю скілько родин. Але поїхали там і там дуже бідні
були ті люди наші. Дуже бідні були бо я з приятелкою поїхалам раз там до Львова
то була одна родина що ми особисто знали, а тої приятелкі то навіт родина була.
Повідала що ходили за прошеним, бо вони без нічого виїхали по-просту. Забрали
їх на стацію. Ні то не ті, то вже на стацію як поляки напали. Але ті люди виїхали,
але з чим вони могли виїхати, там ім хіба не позволили забрати тим людям. То
дуже бідні були, казали що за прошеним по селах щоби трошка щось для себе
мати і дла якоїсь корови. То забрали яікісь там коні щоби якось то пережити.
Дуже бідна сім'я в кожним разі.
[była mieszkanka, wychowana i urodzona w Teniatyskach, wysiedlona do pow. Gdańskiego, ur. n1925 r.]
Według wspomnień Iwana Huka przesiedlenia do USRR, jeszcze dobrowolne zaczęły
się w 1944 r., natomiast przymusowe wiosną 1946 roku. Deportacja objęła okoliczne
wsie a 8.03.1946 r. specjalne oddziały otoczyły także Teniatyska. Mieszkańcy mieli
spakować dobytek i udać się na stację kolejową w Lubyczy Królewskiej, z której mieli
udać się w podróż na Ukrainę. Już w Lubyczy, przy załadunku wagonów pojawiły się
miejscowe oddziały ukraińskiej samoobrony i zniweczyły plany przesiedlenia.107
Ludność wówczas częściowo ukryła się w lasach, jednak większość wróciła do domów.
- Прийшли якось як зима кіньчалася і казали пакуватися бо їдемо на України.
Ми скоріше не погодилися на виїзд як оголошували, бо там від тата родина
поїхала і писали... Але то так писали, якби то сказати - на домисли. Бо вони тут
не могли вернути а хотіли. І ми також не могли поїхати відвідити тилкі від разу
замешкати. А ті листи то перевіряли, така цензура була і то треба було писати
на домисли, щоби там не їхати бо біда і голод і землі не має тільки комуністи
всюди і все заборонюють. Але то як прийшли, то військо але якесь не такіе як звижайно якісь інакші відділи і казали пакуватися і не було дискусії. Але як
вже ми були на станції в любичи то наші хлопці їм там показали. Піпалили вагони
і стріляли так щоби люди могли повікати. Но і ми з родичами і цецтрами
то заховалися в лісі і там чекали. Скілкі то я не знаю. Правдоподібно два чи три
дни. Бо як ми вернули то виявилося що тих які не заховалися то і так вивезли.
Но і якас горстка нас ся лишила. То так ми думали що вже лишимося.
[była mieszkanka, urodzona i wychowana w Teniatyskach, przesiedlona do pow. lęborskiego, ur. 1930 r.]
Data 28.06.1947 r. to dzień, w którym Teniatyska w dotychczasowym kształcie
przestały istnieć. Według wspomnień jednej z mieszkanek te rodziny, którym udało się
uniknąć wyjazdu do USRR miały nadzieję, że unikną również przesiedlenia na północ.
Ponieważ Akcja „Wisła” rozpoczęła się 28.04.1947 r. wieści o losach łemkowskich i
ukraińskich wsi z Małopolski, Bieszczad czy ziemi przemyskiej dotarły do Teniatysk:
- Но ми знали що всіх вивозили. Всіх вже вивезли а нас лишили. А то вже літо
було а їх то вивозилу весною. Ми вже мали засіяне, а як наших на Украіну
вивезли, ми по лісах ховалися і нас не взяли, то ми ту вернули і думали що нас
вже так лишать.
[była mieszkanka, urodzona i wychowana w Teniatyskach, przesiedlona do pow. lęborskiego, ur. 1930 r.]
Akcja „Wisła”
Po deportacjach do USRR w 1946 r. w Teniatyskach zostało jedynie około
40 rodzin, którym udało się schować w lesie i uniknąć przesiedlenia. Mieli oni nadzieję,
że uda im się pozostać na ojczystej ziemi ale komunistyczna władza Polski
w porozumieniu z władzami ZSRR już od pewnego czasu czyniła przygotowania
do ostatecznego rozwiązania kwestii ukraińskiej na ziemiach polskich. Akcja „Wisła”
objęła terytorium południowo-wschodniej Polski, które było rodzimym obszarem
zamieszkania dla mniejszości ukraińskiej. Ponieważ deportacje do USRR
nie rozwiązały problemu wciąż dużego skupiska ludności niepolskiej w tej części kraju
założono, że przesiedlenie Ukraińców i Łemków na tzw. ziemie odzyskane,
dopiero co opuszczone przez ludność niemiecką, i rozmieszczenie ich w obcym
środowisku w znacznym rozproszeniu, spowoduje asymilację a mniejszość ukraińska
przestanie istnieć. Ponieważ na temat Akcji „ Wisła” powstało już wiele pozycji,
które dokładnie opisują to wydarzenie zarówno ze strony komunistycznych władz i ich
przygotowań, jak i ze strony ukraińskiej ludności, chciałabym poruszyć jedynie kilka
wątków zdarzenia. Akcje przesiedleńcze rozpoczęły się z końcem kwietnia, jednak Teniatyska były
jedną z ostatnich miejscowości, której mieszkańcy zostali deportowani na północ.
Ostateczne przesiedlenie Tenetyszczan miało miejsce w dwóch terminach: 21 czerwca
oraz 27 lub 28 czerwca 1947 r. (według relacji mieszkańców był to 27 czerwca, jednak
w dokumencie, który załączony został na końcu pracy widnieje data 28 czerwca).
Mieszkańcy wsi, pod nadzorem wojska, mieli dwie godziny na spakowanie
dobytku – czego nie udało spakować się na wóz musiało zostać. Następnie udali się
na stację kolejowa w Bełżcu skąd w towarowych wagonach odbyli kilkudniową podróż
na północ Polski. Pierwsza grupa osiedlona została na wschód
od Gdańska – w okolicach Jantaru, Stegny i Żuławach Wiślanych. Druga, na zachód
od Gdańska w powiecie lęborskim.108 Oprócz dramatu wykorzenienia z ojczystych
ziemi i osiedlenia na obcym, odmiennym pod tak wieloma względami terytorium,
które dotknęły wszystkich przesiedleńców, Tenetyszczan spotkały kolejne przeszkody.
Ponieważ na nowe miejsce zamieszkania przybyli na początku lipca, jako jedni
z ostatnich, większość domostw pozostawionych przez Niemców była już zasiedlona
lub rozszabrowana tak, że nie nadawała się do zamieszkania. Oprócz tego ludność,
która utrzynywała się z rolnictwa, wszelkie uprawy pozostawiła w domu, a w nowym
miejscu za późno było aby cokolwiek zasadzić. Według wspomnień zima 1947-1948 r.
była dla wielu Tenetyszczan najcięższym okresem w życiu. Czuli się wygnańcami
nie pasującymi do nowego miejsca. Nie znali języka i zwyczajów nowych sąsiadów,
którzy dodatkowo byli do nich negatywnie nastawieni przez rozpowszechnianą
komunistycznymi władzami propagandę. Często mieszkali w trudnych warunkach,
nawet po kilka rodzin w jednym gospodarstwie bez środków do życia.
Все ми лишили дома. Тут нас викинули і там в лісі нас приділили а то нічо там не
було бо то вже порозбирали давно а кми приїхали то вже середина літа була,
і нічо ми не мали, все збіжжа і все не вспіли ми зібрати а ту не було де садити ані
як. В тій хаті то навіт вікон нічо бо то вже порозбирали сусіди. То мешкали ми
цілу зиму в три родини іще худоба. Їсти не було нічо. До ліса ми ходили чогось
назбирати але... ах то тяжко було.
 Сисіди нічо не помогли?
А вони то нас боялися, а ми їх. Мало хто мову знав, десь там трохі зі школи.
А вони думали, так їм казали хіба що тут бандитув привезли. А ми самі так
бояслисти все інакше чуже. Ні поговрити, попросити о поміч. А то було гна зима.
Щойно на весну тато десь якось нову хати найшли то вже ми мали
свою і кусок землі.
[była mieszkanka, urodzona i wychowana w Teniatyskach, przesiedlona do pow. lęborskiego, ur. 1930 r.]

Wspólnota, która przez wieki istnienia połączona była strukturami formalnymi
nieformalnymi a także obyczajami, zwyczajami, tradycją. Więzami sąsiedztwa a często
również pokrewieństwa i wspólnego pochodzenia, które tworzone były od późnego
średniowiecza, rozwijały się i ewaluowały, w przeciągu kilku lat zostały nieodwracalnie
zniszczone. Tenetyszczanie już nigdy nie stworzyli zbiorowości, chociaż pozostała
w nich tożsamość i pamięć o ojczystej ziemi. Rozrzuceni zostali po różnych zakątkach
świata. Akcje przesiedleńcze umieściły ich na północy Polski i południowo-zachodniej
Ukrainie. Młodzież zabrana na roboty do Niemiec często nie wracała do rodzin
ale osiedlała się w Anglii, Kanadzie, Stanach Zjednoczonych lub pozostawała
w Niemczech. W relacji jednej z rozmówczyń pojawia się wątek politycznej emigracji
do Australii i Brazylii. Wydarzenia lat czterdziestych XX w. zniszczyły Teniatyska,
ale chociaż obecnie wieś w żaden sposób nie przypomina swojej postaci z przed wojny,
można jeszcze odnaleźć echo tamtej wspólnoty we wspomnieniach ostatnich żyjących
Tenetyszczan, w kilku domach, które pamiętają dawne czasy oraz w ruinach cerkwi
i coraz bardziej zapadającym się w ziemię nagrobkom na cmentarzu, które dziś ciężko
odnaleźć w gęstym lesie.
3. Teniatyska po 1947 r.
Dziś przyjeżdżając do Teniatysk ciężko wyobrazić sobie, że jeszcze 70 lat temu
była to duża wieś zamieszkana przez około półtora tysiąca osób, w której znajdowały
się dwie szkoły, sklep, cerkiew. Która dzieliła się na dzielnice i obejmowała ponad
300 gospodarstw położonych w promilu nawet 3-4 kilometrów od centrum wsi.
Dziś jest to zaledwie kilkanaście domostw położonych przy głównym skrzyżowaniu.
Obecni mieszkańcy w wywiadach określają siebie mianem nasiedleńcy albo najezdni.
Większość z nich przybyła niedługo po przesiedleniu ludności ukraińskiej
tj. na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych. Wcześniej Teniatyska znajdowały
się w administracji Rzeczpospolitej, Monarchii Habsburgów – Galicji, pod okupacją
niemiecką i władzą ZSRR. Nowa granica ustanowiona po II Wojnie Światowej
praktycznie przecięła na pół dawne województwo bełskie, w skład którego wchodziły
Teniatyska, w taki sposób, że wieś znalazła się po polskiej stronie, około 5 km. od nowo
ustanowionej granicy. Specyfiką pogranicza jest rozmieszczenie ludności niejednolitej narodowościowo w sposób uniemożliwiający wytyczenie granicy między jednym
narodem a drugim. Nowy podział spowodował, że część wsi zamieszkałych
w większości przez Ukraińców znalazła się po stronie polskiej, a po stronie ukraińskiej
pozostała znaczna ilość ludności polskiej. Komunistyczne władze rozwiązywały
ten problem przesiedleniami z założenia dobrowolnymi i przymusowymi deportacjami.
Kiedy wieś ostatecznie opustoszała po Akcji „Wisła” do opuszczonej miejscowości
zaczęli przybywać nowi osadnicy. Była to częściowo ludność pochodzenia polskiego
przymusowo przesiedlana z USRR.
- No my tu przyjechali w ‘48 r.
 A jak to się stało, że trafili państwo do Teniatysk?
- Nas tu do Polski dali w ramach przesiedlenia z kresów lwowskich. Kazali wyjechać.
To myśmy tu byli bo to domy puste stały. To po Ukraińcach jak ich wywieźli. Bo moja
babcia to z Bełza była i rodzice kiedyś w Rawie Ruskiej mieszkali. A my tu do
Teniatysk bośmy myśleli, że to blisko Hrebennego to łatwiej będzie wrócić. Szukali my
gdzie są domy puste.
 Myśleli Państwo, że wrócą na Ukrainę?
- No tak to, do domu. Stąd to blisko do Rawy, myśleli my, że to tu na chwilę się
wrócimy. A tu to prawie nic nie było.
 Państwo tu przybyli w 1948 roku? Jak wtedy wyglądała wieś?
- Ano tak trochę jak teraz duża.
- No to 20 domów, może 25. Z tych co wtedy tu były to może się z 5 zostało. Reszta to
drewniane i popalone.
- A to kiedyś jeszcze była duża wieś. Ponoć 300 numerów. Ale spalili to jak Ukraińców
wywieźli. To Akcja „Wisła” tu była i ich zabrali na północ i zachód. Ja to się trochę
interesowałem a oni to czasami wracali. Ale niedużo. Nam nie pozwolili wracać i im
też. Olenicz Bazyli wrócił. Ale on już nie żyje.
- A wieś to podobno sami Ukraińcy spalili żeby tu im nie nasiedlali.
 A jak Państwo się sprowadzili to gdzie zamieszkali?
- No tu było trochę co się ostały i myśmy zamieszkali…
- Później to działkę wykupiliśmy i sam stawiałem to co tu widać. Skromnie tak. A tam
gdzie mieszkaliśmy to las teraz rośnie.
- A kiedyś to duża wieś była, i tam bunkry są na polach i nawet dzielnice tu były. Tam
na Potoki to Zaricze, a przy krzyżówce to Majdan. I za mostem w lesie tam cerkiew
była. To tu nie dbali i się zawaliła. Bo nie było komu. I cmentarz jeszcze jest ale to już
tam nie chowają.
- A ci to jeszcze czasem przyjeżdżają, dbają. Kiedyś tu się zjechali i krzyż stawiali na
cmentarzu tam gdzie cerkiew.
[małżeństwo, obecni mieszkańcy, w Teniatyskach od 1948 r., przybyli z kresów lwowskich]
 Czy Pańska rodzina mieszka w tej wsi od dawna?
- Nie, nie…
 A wie Pan skąd przyjechali Pańscy rodzice? Czy też Pan?
- Z Rzyczek.
 Czyli tu z okolicy?
- A no Rzyczki, Rawa Ruska, ile stąd? 15 kilometry.

Zostali nasiedlone w ’48-9.
 Ale przyjechali tutaj dobrowolnie?
- Wysiedlili ich stamtąd. Tu na wioskę, a ona była zlikwidowana całkowicie. Aj nie żyje
już te ludzie. Ale tam żyje taka by pani opowiedziała początki tej wioski ale ona to…No
ja to pani dużo nie powiem.
 Czy to miejsce było z góry określone jako miejsce osiedlenia Pana rodziny?
- Tak, określone jeśli o to chodzi, no znaczy nakazane żeby to tutaj.
[obecny mieszkaniec, rodzice przybyli do Teniatysk w 1948-1949 r., z Rzyczek]
Innym typem osadników byli mieszkańcy z okolicznych terenów, którzy dobrowolnie
przybyli do wsi w poszukiwaniu ziemi i domostw. Wspomnianych jest kilka osób,
które przybyły z miejscowości Rzyczki – po ukraińskiej stronie granicy, częściowo było
to przymusowe przesiedlenie, następnie gdy rozchodziły się wieści o pustych wsiach
nastąpiła dobrowolna migracja spowodowana chęcią pozyskania opuszczonych
posiadłości.
 Może Pan wie skąd Pana rodzice tu przyjechali? Może znają Państwo historię tej
wsi? Jak to się stało, że Państwo mieszkają w tutaj?
- To można powiedzieć bo to akurat jest jasne, tu są i miejscowi, którzy mieszkają...
znaczy byli, bo w tej chwili ich nie ma, bo staruszkowie i poumierali po prostu. Moja
mama pochodzi, to jest moja matka, pochodzi ze Starej Huty. Ojciec pochodził, nie
żyje, z Krzyżowca, z Janówki o. Oni tak jechali. Stamtąd rodzice pochodzili. Pod
Krzyżowcami, Stamtąd mój dziadek pochodził. Z Krzyżowca. Za Krynicami. Matka
pochodzi tam ze Starej Huty, tam za Józefowem. No i tak, no jakoś tak… zwąchali po
prostu jak to mówią, no i… Matka pracowała w Mostach, u takiego gościa jednego,
kiedyś tam przed wojną jeszcze, takie gospodarstwo i tam pracowała. No nie ona sama,
jeszcze jej siostry. No i tak… później tutaj po ukraińskich… no bo to jest wioska
ukraińska. Niby. Kiedyś Polska była po Morze Czarne. Ale Ukraińcy tam ten… no i
dobra wioska po wojnie, coś się wszystko spaliło, zniszczyło. Mieszkaliśmy kiedyś,
troszkę dalej, troszkę…
- Dalej, bliżej lasu, w tamtą stronę…
- No i jak tu zakładali elektryczność, światło. No i działki dawali ludziom to trzeba
było, coś wziąć, no i trzeba było się po prostu jakoś tak, no. Wioska była bliżej.
- Żeby wioska była złączona.
 Tamten dom to był dom, który Państwo tutaj zastali?, Który tutaj został tak,
po poprzednich mieszkańcach?
- Tak.
- Tamten poprzedni to tak.
 A ten już jest…?
- A ten to już jest nasz.
- Swój. Sami budowali. (…)
 A wiedzą panowie, w którym roku pańska rodzina tu zamieszkała?
- Mamo, mamo, w którym roku wyście tu zamieszkali w Teniatyskach?
- Nie pamiętam, nie pamiętam, w którym roku.

- W którym roku dziadki przyjechały z Janówki?... Będzie gdzieś około lat 50tych,
gdzieś tak, tak mi się wydaje, no ja nie pamiętam, bo mnie wtedy na świecie nie było.
Bo jakbym był to bym pamiętał.
- W czterdziestym może siódmy, albo w ósmym… jakoś tak.
- No ja nie pamiętam na pewno, nie wiem.
- Mi się tak zdaje, że czy w siódmym czy w ósmym.
 Niedługo po wojnie?
- Tak, jak wieś była wysiedlona, zniszczona.
- No tu były puste mieszkania po prostu, te po Ukraińcach, drewniane, no i tu
nasiedleńcy… Ze starych takich tu był Olenicz.
- Ale to tam nikogo nie ma, tam nikogo nie ma
- No nie oni nie żyją. A to z gminy, wie pani jak to, dawali przydziały. No ja tam,
no niby to komuś to należało, ale już dziadek był no i tak dawali. No dziadek wziął
najwięcej, on z Janówki z tamtych stron, gdzie Krynice. To ponabierał, no bo… wziął
tego pola. Każdy brał, no no co. Ale to większość ludzi, to większość. Znaczy
większość, kilku przyjechało tutaj. Bo tu było tych pól, wszystkiego. Bo jak Ukraińców
wywozili to, jak była Akcja „Wisła”, była to ich wysiedlili, budynki pozostawały.
No i w tym się mieszkało.
 Ci ludzi co po wojnie tu zamieszkali to przyjechali z okolic, czy z daleka też
przyjeżdżali?
- No z daleka to nie, gdzieś tak okolice tutaj. No Bieleckich, Gałek… No zacznijmy
z tamtej strony: Gałek…
- Michtal.
- Grecki, Michtal, my – z Janówki. Z samej Janówki, z jednej miejscowości,
za Krynicami.
- Różaniecki
- Różaniecki, no kto tu jest. W tej chwili, obecnie mówie to, to prawie połowa wioski
z okolic tam Krynic. Część jest, ja wiem skąd, powiedzieć…(…) a z Rzyczek kto?
- Z Rzyczek no.
- Oleszki, Kwiatkowska, Długosze. No tu sąsiednia, za granicą zaraz miejscowość
Riczki, po ukraińsku ja mówie, tak to są Rzyczki. Oni mieszkali tam, kiedyś to była
Polska, a jak granice zrobili to ich przenieśli tu. A tam rodzina została. Ci co się chcieli
przenieść do Polski no to byli w Polsce. Zamieszkali tu. Część tam rodziny została.
Rzyczki no. Ja ich tam można powiedzieć miał za płotem. No bo to nieraz no.
[obecni mieszkańcy, rodzice przybyli do Teniatysk w 1947-1948 r., z okolic Krynic i Józefowa]
Większość mieszkańców wsi Teniatyska to tzw. najezdni i nasieldeńcy
(wspominane miejscowości odnaleźć można w większości na mapie 4.) ale odnotować
można także przypadków powrotów. Jeden z nich to historia polskiej rodziny, która
najprawdopodobniej zaraz po wojnie na skutek antypolskich nastrojów we wsi ustąpiła
się i przeniosła do Bełżca, aby powrócić do Teniatysk po przesiedleniu Ukraińców.
- Dwa lata nie mieszkali. Mieszkaliśmy, później, po wojnie troszkę było przerwy.
No i później znowu, wrócili się.
- A to ile tam.. mieszkali!. Cały czas.
 Ale wieś była wysiedlana po wojnie?
- Gdzieś była, była…
 A Pani rodzina?

- To tak ja wiem. Nasza rodzina, przez ten taki ciężki czas, wyjechali.
 A gdzie wyjechali?
- Gdzie wyjechali tak? Do Bełżca, tak. Trze się było ustąpić. Wyjechaliśmy do Bełżca.
Tam troszkę byliśmy. Tak, takie czasy ciężkie. No i później wrócili.
 A kiedy Państwo wyjechali i kiedy wrócili?
- To były, już po wojnie, jakieś… nie było spokoju. I trzeba było się ustąpić. No, gdzieś
jakaś banda była jeszcze. No ustąpili się, i później przyjechali. Tu ludzi ponasiedlali.
Uspokoiło się i mieszka się.
[obecna mieszkanka, urodzona i wychowana w Teniatyskach, niewysiedlona, ur. 1928 r.]
Innym przykładem powtórnego zamieszkania w Teniatyskach jest przypadek powrotu
z miejscowości, do której rodzina została wysiedlona podczas Akcji „Wisła”.
- I za 10 lat my wrócili z powrotem na Mosty Małe, z rodzino z ojcami, i po 61 roku
przyszłam za mąż tutaj do Teniatysk. A moja rodzina, moja mama pochodzi
z Teniatysk, a tato z Mostów, o tak. (…)
 A czy Pamięta Pani? Albo z opowieści rodziców, jak było wrócić tu?
- No pierw nie mogli wrócić, nie. Po 10 latach, o ojciec był 3 razy na froncie, z tego
powodu, że miał te książeczke inwalidzke, bo był ranny, i z tego powodu tato wrócili
tutaj, z powrotem.
[obecna mieszkanka, urodzona i wychowana w Teniatyskach, przesiedlona, wróciła w 1961 r.]
Nowi osadnicy i Ci mieszkańcy, którzy powrócili do Teniatysk podkreślają
zmiany jakie zaszły w infrastrukturze wsi w przeciągu praktycznie roku. Część wsi
została zniszczona podczas napadów rabunkowych przeprowadzanych przez polskie
grupy działające w okolicy. To co pozostało po tym jak ukraińska ludność ostatecznie
została przesiedlona z Teniatysk, zniszczyli ukraińscy partyzanci, którzy chcieli
zapobiec osiedlaniu się polskich mieszkańców. Jednakże wspomnienie o dawnej
wielkości wsi funkcjonuje do dnia dzisiejszego. Warto zauważyć, że niegdyś wieś
lokowała się na sporym obszarze, dziś jest to trochę ponad 20 gospodarstw położonych
przy głównym skrzyżowaniu (patrz Mapa 5.). Mieszkanka wsi pochodzenia
ukraińskiego, której rodzina wysiedlona została w 1947 r. na Żuławy Wiślane
i od 1961 r. znów mieszka w Teniatyskach wspomina dawny kształt wsi:
 Jak Państwo wrócili do Teniatysk to jak bardzo wieś była zmieniona,
w porównaniu z tym jak ją zostawili?
- A to było wszystko wypalona.
 A jak to się stało? Wiadomo?
- Ktoś podpalił
- Spalili.
- Spalił ktoś… Podpalona była… to wszystko tu. I wcale budynków tutaj nie było.
Kompletnie. Aż tam, gdzie Zośka Gałkowa mieszka, sołtys, był jeden dom i tam
o za mostem tam. A tak wszystko było spalone. Nic nie było. Myśmy… tu się wszystko
pobudowało od nowa. Moja mama mieszkała tam o tak (wskazanie w strone pól pod lasem), tam o taka figura stoi, to jeszcze mojej mamy tato, postawił to figure.
I oni tam mieszkali.
- A ja tak się wtrące. Wieś cała to była tam pod las, w tamtą strone…
- Tak, to były 360 numery!
- W lesie tam była wieś. Ale to wszystko były domy drewniane…
- Za torami, przed torami, do lasu…
- … i później została spalona, to wszystko było spalone.
- no jak my jeszcze mieszkali to było 360 numery
[obecna mieszkanka, urodzona i wychowana w Teniatyskach, przesiedlona, wróciła w 1961 r. i jej
synowa]
 Jak państwo tu wrócili to wieś była bardzo zniszczona?
- Ano była zniszczona. Tak. Ale ja nie wiem jak, nie wiem tego. To w wojnie, to nie
było tego. A może w wojnie? Trochę w wojnie, trochę nie w wojnie.
 Dużo domów zostało?
- No paro domkiw było. Ale byle jakich. Byle jakich zostało. A tak to poniszczone byli.
Chociaż tu nie było takich ładnych domów, przed wojną. Teraz tylko ładne. Co tu
jeszcze by mówić, o Teniatyskach. A jeszcze… a to nie, to już dawno było. Już ludzie
się postarzeli. Poumierali. Albo stare, bardzo. Tak jak ja i starsze. No ten Proć umarł.
On tu mieszkał i ta Stefania, ona też mieszkała tutaj. Na Majdanie. Majdan nazywali.
To tutaj, był kiedyś Majdan.
[obecna mieszkanka, urodzona i wychowana w Teniatyskach, niewysiedlona, ur. 1928 r.]
 Jak się Państwo tu sprowadzili to jak duża była wieś?
- Znaczy… no trudno mi powiedzieć. Ile pamiętam, takich jak, no było dużo więcej. No
o połowe. Znaczy połowe teraz jest tych ludzi, którzy byli. To my pamiętamy. Myśmy
chodzili do szkoły. No to, to było. No w tej chwili jest, połowa tych mieszkańców co,
którzy byli. Kiedyś myśmy z kolegą znaleźli tabliczkę, w lesie. Numer domu. Trzysta
ileś?
- Tu było 300 numery. To było kiedyś.
- Co tu mówić. Dwie szkoły (…)
- Z tego co wiem Potoki (obecnie sąsiednia wieś), to to nie były Potoki. Teraz.
Ponieważ jak to mówić…
- …to była jakby dzielnica Teniatysk.
- Tak, tak dzielnica. To były Teniatyska. Tam był młyn, była gorzelnia. Ojciec tam
wiesz, pojechał się… takie lasy duże porosły, z resztą no po wojnie, no wiadoma
sprawa. Zniszczone, popalone.
 Mają może Panowie tą tabliczkę?
- Oj nie, nie. To już było tyle lat temu. Znaczy gdzieś może. Ale to gdzie, jak ja byłem
może jeszcze na połowe lat tych co pani w tej chwili. Jak myśmy to znaleźli w lesie. Po
prostu, to tam w kierunku Rudy. No to tam, tam była wioska.
- Tam była wioska jeszcze, tam jeszcze można znaleźć, te miejsca..
- Za rzeką. Jest rzeka. Tu jest rzeka z tyłu. Tam też była wioska.
- Piecowiską są w lesie jeszcze.

- Takie jeszcze miejsca po piecach, no takie glininane te piece były kiedyś, to
zostawało. No drewniane domy, to wiadoma sprawa, to się pozawalało, to tam podczas
wojny się spaliło, co się spaliło to się spaliło, a reszta to zgniło. To to takie piecowiska,
myśmy nazywaliśmy to.
- Kupa gruzu, kamienie, opony…
 Można znaleźć jakieś pozostałości?
- Tak, tak, są. Można
- Można coś tam jeszcze, jakieś pamiątki na pewno. Tylko to trzeba wiedzieć gdzie, po
prostu gdzie szukać.
- Takie część garnków glinianych, czy coś takiego.
- To była duża miejscowość.
[obecni mieszkańcy, rodzice przybyli do Teniatysk w 1947-1948 r., z okolic Krynic i Józefowa]
Pisząc o Teniatyskach po 1947 r. uwagę skupiliśmy na miejscu gdzie one
istniały i jak teraz wyglądają. Dla mnie jednak Teniatyska to nie tylko nazwa i
określone terytorium, ale również to wszystko co zostało wytworzone podczas
kilkusetletniego istnienia miejscowości. To mieszkańcy – Tenetyszczanie,
w których pamięci Teniatyska zapisały się jako duża, rozwinięta, ukraińska wieś.
Miejsce, które posiadało swoje tradycje i zwyczaje, w którm rozwjało się życie
społeczne i kulturalne. Wraz z rozproszeniem Tenetyszczan po świecie mimo
ich szczerych chęci odbudowania dawnych struktur było to niemożliwe. Teniatyska
jako miejsce pozostały na mapie ale są już innym bytem niż ten, który istniał do 1947 r.
bo on znika razem z ostatnimi osobami urodzonymi w tamtych, dawnych Teniatyskach.

Zakończenie

Przykład wsi Teniatyska obrazuje czym była na początku XX w. wspólnota
lokalna na pograniczu polsko-ukraińskim. Więzi łączące jej członków długo były
ważniejsze niż różnice etniczne, narodowe czy religijne. Istotnymi były takie elementy
jak sąsiedztwo i partycypacja w życiu społecznym i kulturowym. Tym co spajało
zbiorowość oprócz terytorium były wytwarzane przez stulecia istnienia wsi struktury
formalne i nieformalne. Obyczajowość, zwyczaje i tradycje, które podzielane były
bez względu na narodowość czy wyznanie, co zauważamy chociażby
we wspomnieniach jednej z mieszkanek opowiadającej o wspólnym kolędowaniu.
Dopóki etniczność nie była traktowana jako instrument w grze politycznej, mieszkańcy
wsi Teniatyska żyli w zgodzie i spokoju. Intensyfikacja uczuć narodowych
i nacjonalistycznych, oraz zmiany jakie w XX w. zaszły na pograniczu polskoukraińskim
udowodniły jednak, że w przypadku omawianego obszaru tożsamość
i świadomość narodowa okazały się silniejsze niż lokalne odczucie wspólnotowości.
Analizując wypowiedzi mieszkańców pojawia się refleksja na temat istoty tożsamości.
Mimo, że możliwe jest sformułowanie obiektywnych kryteriów określania narodowości
– poczucie identyfikacji z określoną grupą w niektórych przypadkach zdaje się być
indywidualnym wyborem jednostki. Zauważamy również, że w zależności od sytuacji
identyfikacja ta jest akcentowana w mniejszym bądź większym stopniu.
Praca nad zebranym materiałem pokazała mi, że wszelkie rozważania
teoretyczne same w sobie są jedynie podstawą – punktem wyjścia do dalszych działań.
Dopiero badania terenowe, rozmowy z żywymi postaciami dopełniają je i pozwalają
zrozumieć albo uznać, że nie znajdują odzwierciedlenia w rzeczywistości.
Podczas pisania tej pracy uświadomiłam sobie, że mimo istniejących i uznanych wśród
znawców tematu teorii i definicji, które bez wątpienia są potrzebnymi narzędziami
w pracy badacza, indywidualne podejście do zjawiska czy postaci daje możliwość
uchwycenia jej jednostkowej istoty. Podczas przygotowań do wywiadów stworzyłam
kwestionariusze, w których zamieściłam pytania o najbardziej interesujące mnie
sprawy. W trakcie rozmowy, w opowieściach ujawniały się nowe aspekty,
do których nie dotarłabym trzymając się założonego schematu. Temat, który próbowałam rozwinąć w tej pracy, jak już wcześniej zostało
napisane, jest wynikiem inspiracji o podłożu osobistym. Istotne jest jednak to,
że był to ostatni moment na stworzenie tej pracy w takim kształcie. Nieliczni już
mieszkańcy Teniatysk sprzed 1947 r. są ostatnimi świadkami historii wsi pierwszej
połowy XX w. i stopniowo sami odchodzą do historii. Za kilka lat nie byłoby już z kim
porozmawiać o tamtych Teniatyskach. Gdyby zaś badania prowadzone były kilkanaście
czy kilkadziesiąt lat temu, zebrany materiał były znacznie większy. Czas istotny był
również w przypadku obecnych mieszkańców Teniatysk. Udało mi się porozmawiać
z osobami, które przybyły do wsi na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych
lub z ich dziećmi, dzięki czemu uzyskałam informację kiedy, w jakich okolicznościach
i skąd przybyły. Najprawdopodobniej kolejne pokolenia mieszkańców określać się już
będą jako miejscowy, tutejsi, Teniatyszczanie.

Bibliografia
1. Babiński G., Etniczność, (w:) Encyklopedia socjologii, t. 1, red. Z. Bokszański,
Warszawa 1998.
2. Babiński G., Pogranicze polsko-ukraińskie. Etniczność, zróżnicowanie religijne,
tożsamość, Kraków 1997.
3. Barth F., Grupy i granice etniczne: społeczna organizacja różnic kulturowych,
(w:) Badanie kultury, Kontynuacje, red. E. Nowicka, M. Kempny, Warszawa 2004.
4. Bokszański Z., Tożsamość, (w:) Encyklopedia socjologii, red. Z. Bokszański,
t. 4, Warszawa 2002.
5. Budyta-Budzyńska M., Socjologia narodu i konfliktów etnicznych, Warszawa 2010.
6. Burszta W., Etniczność i wielokulturowość, w: Antropologia kultury, Poznań 1998.
7. Fenton S., Etniczność, Warszawa 2007.
8. Huk I., Село над Солокією, Warszawa 1996.
9. Jarymowicz M., Szustrowa T., Poczucie własnej tożsamości – źródła, funkcje
regulacyjne, (w:) Osobowość a społeczne zachowanie się ludzi, red. J. Reykowski,
Warszawa 1980.
10. Jawor G., Osady prawa wołoskiego i ich mieszkańcy na Rusi Czerwonej w późnym
średniowieczu, Lublin 2004.
11. Kabaczij R., Wygniani na stepy. Przesiedlenia ludności ukraińskiej z Polski
na południe Ukrainy w latach 1944-1946, Warszawa 2012.
12. Kłoskowska A., Kultury narodowe u korzeni, Warszawa 2005.
13. Melchior M., „Tożsamość” – rozróżnienia terminologiczne, (w:) Idem, Społeczna
tożsamość jednostki, Warszawa 1990.
14. Mączak A. Kultura i etnos, (w:) Od plemion do Rzeczpospolitej: naród, państwo,
terytorium w dziejach Polski, Warszawa 1999.
15. Renan E., Co to jest naród? (w:) red. L. Dybel, Być w narodzie. Szkice o idei
narodu, narodowej kulturze i nacjonalizmie, Lublin 1998.
16. Serczyk W. A., Historia Ukrainy, Wrocław 1979.
17. Skąpska G., Państwo, (w:) Encyklopedia socjologii, t. 3, red. Z. Bokszański,
Warszawa 2000.
18. Smith A. D., Etniczne źródła narodów, Kraków 2009.

19. Szacka B., Pamięć społeczna, (w:) Encyklopedia Socjologii, t. 1,
red. Z. Bokszański, Warszawa 1998.
20. Tonnies F., Wspólnota i Stowarzyszenie: rozprawa o komunizmie i socjalizmie jako
empirycznych formach kultury, Warszawa 1988.
21. Wapiński R. „Młodsi bracia”, (w:) Polska na styku narodów i kultur. W kręgu
przeobrażeń narodowościowych i cywilizacyjnych w XIX i XX wieku, Gdańsk 2002.
22. Waldenberg M., Kwestie narodowe w Europie Środkowo-Wschodniej, Warszawa
1992.
23. Waldenberg M., Narody zależne i mniejszości narodowe w Europie
Środkowo-Wschodniej. Dzieje konfliktów i idei, Warszawa 2000.
24. Шематизм греко-католицького духовнства злучених єпархії Перемиської,
Самбірської і Сяніцької на рік Божий 1928, Przemyśl 1928.
25. Шематизм греко-католицького духовнства злучених єпархії Перемиської,
Самбірської і Сяніцької на рік Божий 1938-1939, Przemyśl 1938.
Źródła internetowe
1. A. Pikul, Історія Просвіти,
opublikowane na: http://prosvitjanyn.org.ua, data dostępu: 5.09.2013 r.
2. Przynależność narodowo-etniczna ludności – wyniki spisu ludności i mieszkań 2011,
opublikowane na:
http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/Przynaleznosc_narodowoetniczna_
w_2011_NSP.pdf, data dostępu: 26.08.2013 r.
3. Teniatyska, opublikowane na:
http://www.apokryfruski.org/kultura/nadsanie/teniatyska/, data dostępu: 12.09.13 r.
4. http://www.teniatyska.com/?m=201009, data dostępu 26.08.2013 r.
5. http://www.worldvitalrecords.com, data dostępu: 18.09.2013 r.

Historia Regionu

Tomaszów Lubelski Bełz Rawa Ruska

Teniatyska – monografia wsi w kontekście problematyki etnicznej
i narodowej
Praca magisterska- Olgi Witek

Stare

Wszelkie prywatne uwagi można przesłać

tutaj

Łaszczów

Filmowy reportaż z PGR-u Żdżarynka, powiat Sokalski z 1950 roku.

Teniatyska – monografia wsi w kontekście problematyki etnicznej i narodowej Praca magisterska- Olgi Witek

Teniatyska – monografia wsi w kontekście problematyki etnicznej
i narodowej
Praca magisterska- Olgi Witek