Getto w Rawie Ruskiej, lata 1942-43. Do roku 1939 w Rawie mieszkało 6 do 7 tys. Żydów, co stanowiło ponad 50% mieszkańców. Było to typowe miasteczko naszego regionu. Wśród inteligencji część zasymilowała się do kultury polskiej. W roku 1939 miasto zostało włączone do ZSRR, w okresie tym natychmiast zaczęła wzrastać liczba ludności miasta, które stało się specyficznym centrum dla uciekinierów (szczególnie narodowości żydowskiej) z niemieckiej strefy okupacyjnej. Prawdopodobnie nikt nigdy nawet w przybliżeniu nie oszacował liczby osób szukającej schronienia w Rawie, faktem jest ze Sowieci szybko zorientowali się w „problemie” i już od początku 1940 roku podjęli decyzje o deportacji „napływowej” ludności na Syberie. Praktycznie żadnych szans na łagodniejsze traktowanie nie mieli oskarżeni o antyradziecką konspiracje (czyt. przedstawiciele klasy kapitalistycznej), dla których jedyną szansą było podjęcie współpracy z sowieckim okupantem. Gdy pod koniec czerwca 1941 roku do Rawy wkroczyli Niemcy, Rawa stała się stolicą powiatu w Dystrykcie Galicja. 
W początkowej fazie nowej okupacji w Rawie nie było żadnych antyżydowskich zamieszek czy pogromów, w przeciwieństwie do okolicznych miasteczek takich jak Niemirów, Magierów, Sokal czy Kulików (W rejonie Rawy jest mowa o jednym z nie do końca potwierdzonym pogromie, w rejonie lasu Wołkowica, gdzie w lipcu 1941 miało zginąć około 100 osób ). . Jedynym przejawem represji był nakaz noszenia opasek, oraz nakaz pracy. W lipcu 1941 roku w Rawie utworzono Judenrat (z niem. Rada żydowska, lub Żydowska Rada Starszych ) z Wastenbergiem jako prezydentem Judenratu. Jednak nadal nie było to getto, a mieszkańcy żydowscy mogli się swobodnie przemieszczać (identycznie jak pozostali mieszkańcy) i mieszkać w swoich dotychczasowych domach. W sierpniu Niemcy zażądali od rawskich Żydów wpłat pieniężnych i „oddelegowania” ludzi do prac przymusowych. Zdecydowanie temu sprzeciwił się znany rawski autorytet, dr Józef Mendel. Następstwem tego był przyjazd z Sokala oddziału SD (324 Sicherheitsdienst ) którego zadaniem było zaprowadzenia „prawa” w Rawie. Jednej z sierpniowych nocy oddział SD aresztował 15 najbardziej opornych w tym Mendela. Część z nich trafiła do więzienia Monteluplich w Krakowie, gdzie sam Mandel zmarł prawdopodobnie w grudniu na dur brzuszny. Do końca 1941 roku w Rawie nie było stałej placówki Gestapo czy SD, z tego być może względu az do października rawskim Żydom żyło się w miarę bezpiecznie. W październiku miał miejsce jednorazowy akt terroru wymierzony w społeczność żydowską, po którym do marca nastąpił w miarę stabilny okres. W marcu 1942 roku do miasta przyjechała SD z Sokala i przy współpracy z granatową policją (niem. Blaue Polizei) według wypracowanej listy zatrzymano 1000 osób. Cała akcja przebiegła bardzo spokojnie bez żadnego oporu jak i brutalności. Zatrzymano głównie młodych mężczyzn, ale i osoby starsze czy kobiety. Jeszcze tego samego dnia wszystkich zapędzono na stacje kolejową i załadowano do bydlęcych wagonów, wywożąc ich do Bełżca. W Rawie już od początku 1942 ludzie mówili o Bełżcu, jednak nie wiązali tego obozu z jego prawdziwym przeznaczeniem. Wszystko zmieniło się gdy w tej wywózce, 80 letnia kobieta (brak wzmianek na jej temat w innych opisach) schowała się w latrynie na terenie obozu i gdy zakończono akcje gazowania Żydów, niezauważona opuściła obóz i powróciła do Rawy i opowiedziała o losie mieszkańców jaki ich spotkał w Bełżcu. 
Kolejna „akcja” miała miejsce 27 lipca 1942 roku, gdy do Rawy (nadal nie było getta) wjechała SD z Sokala, w mieście wybuchła panika, wielu Żydów ratowało się ucieczką. W tym okresie wiedziano już dobrze czym jest obóz w Bełżcu i ze nie ma z tego miejsca powrotu. Od lata 1942 roku przez Rawę prawie co dnia jechał transport z ludźmi, często zatrzymując się na stacji, na której pracowało wielu rawskich Żydów. Jak w transporcie tak i na stacji prawie każdy wiedział co to jest za transport, jednak panowało tajemnicze milczenie w tym temacie. Od Rawy do Bełżca wielu ludzi podejmowało skok ostatniej szansy i wyskakiwało z jadącego pociągu (by to utrudnić, Niemcy po pewny czasie transportowali ludzi nago). Niemcy nazywali takich skoczkami, ponad 90% „skoczków” w krótkim czasie było łapanych i zabijanych, jednak prawie 10% udawało się zbiec, z czego spora część szukała schronienia w Rawie. Szacuje się liczbę tych jakim udało się zbiec nawet na 2000 osób. Prawdopodobnie w sierpniu 1942 roku Niemcy wydali rozkaz utworzenia zamkniętego getta, do miasta wysłano także Żydów z okolicznych miasteczek, Lubyczy, Niemirowa, Magierowa, Uhnowa czy Potylicza. Pod koniec września 1942 roku w getcie przetrzymywano już ponad 15 000 osób, dodatkowo ukrywało się tam wielu nielegalnych ‘skoczków”. Cała ta populacja została zamknięta na trzech najbiedniejszych ulicach, a do ich dyspozycji było tylko dwie studnie. Na jedną izbę miało przepadać 20 do 30 osób. W bardzo krótkim okresie doprowadziło to do wybuchu epidemii tyfusu, na co Niemcy „odpowiedziały” następnymi działaniami. 
Odpowiedzialnym za akcje „oczyszczania z chorych” został oficer SS Grzimek (wcześniej był jednym z oficerów odpowiedzialnym za obóz janowski we Lwowie). Nakazał on Judenratowi zwiększenie policji żydowskiej do 50 osób i dnia 7 grudnia, przy pełnej mobilizacji SS, granatowej policji oraz policji żydowskiej rozpoczął przeszukiwanie getta w poszukiwaniu chorych (oceniano według woli policjantów) . Czasem rodziny starały się takich ukryć, jednak w wielu przypadków osoby chore nie chcąc narażać rodzin czekały spokojnie na swój los. W czasie cztero dniowej „akcji” zganiano osoby chore lub podejrzane o chorobę do synagogi oraz na plac przy synagodze, czasem do okolicznych szop. W czasie akcji ciężej chorych często zabijano na miejscu w domach, dodatkowo policja SS oraz granatowa raczyła się mocno alkoholem, po którym urządzali dodatkowe polowania na ludzi. W całej tej czterodniowej „akcji” złapano i wywieziono do Bełżca od 6000 do 7000 ludzi (liczby przez różne źródła podawane są często odmiennie, np. czasem jest mowa o 5 000 zabitych na miejscu i 2 500 wywiezionych, by nie czynić nie potrzebnego zamieszania jako źródło podajemy- Relacje ocalonych z Rawy Ruskiej zdeponowane w Żydowskim Instytucie Historycznym ), nie jest znana liczba zabitych na miejscu. W grudniu miały miejsce ostatnie akcje gdy wywożono rawskich Żydów do Bełżca, przy następnych grudniowych uczestniczyli także członkowie KRIPO (kryminalna policja), o nazwiskach Spatt, Klein, Tragner i Meiert którzy organizowali selekcje. Część zdolnych do pracy trafiła do małych obozów pracy w Mostach Wielkich, Racie i Kamionce, znaczna część trafiła do obozu janowskiego we Lwowie. Spora część pozostała tez na miejscu w getcie, gdzie miała za zadanie sprzątnąć (czytaj zlikwidować getto), z nich utworzono tez „brygadę śmierci” (około 60 osób) która zajmowała się wyłącznie grzebaniem zmarłych. Tych tez ostatnich Grzimek po zakończonej akcji kazał zamknąć w opuszczonym budynku getta, gdzie spalił ich żywcem. W marcu 1943 roku z ponad 15 000, w Rawie pozostało już tylko około 400 Żydów (oficjalnie 100). W tym okresie Grzimka zastąpił tez Hauptsturmführer (odpowiednik kapitana) Pressmann, który okazał się także innym człowiekiem i nigdy osobiście nie zabił nikogo, jednak i on zezwalał na polowania jakie urządzali członkowie KRIPO, przeważnie w stosunku do nielegalnych mieszkańców getta. W roku 1943 w getcie podjęto próbę utworzenia partyzantki, jej szefem został Auerbusch. Zakupiono nawet od sowieckiej partyzantki bron, jednak część członków tej organizacji wołała uciec z getta i skryła się na cmentarzu, gdzie zostali wydani przez jednego z chłopów. Aresztowani przyznali się do przynależności i wydali dowódcę, który został natychmiast rozstrzelany. 
Ostateczna likwidacja getta nastąpiła 8 czerwca 1943 roku, jednak wcześniej Niemcy ogłosili akcje zebrania 100 000 złotych, po zebraniu tej kwoty wszyscy tak legalni jak nielegalni Żydzi mieli trafić do obozów pracy w Potyliczu i Racie. Gdy cała kwota została zebrana wszystkich Żydów wywieziono do lasu i rozstrzelano (prawdopodobnie rejon wsi Borowe), przeżyli tylko ci którzy nie uwierzyli w zapewnienia Niemców i w nocy uciekli. W raporcie sądu Nowy Jork do badania zbrodni przeciwko Żydom czytamy ze nawet ponad 10 000 Żydów może spoczywać w lesie przy Rawie ( w trójkącie Rata- Siedliska- Potylicz) co może wskazywać ze „rotacja” mieszkańców getta jest jeszcze większa od ustalonej. Terytorium getta zostało całkowicie zniszczone, obecnie od niedawna istnieje upamiętnienie ofiar na byłym cmentarzu żydowskim, jednak tak naprawdę nie wiele osób zdaje sobie sprawę z ogromu tej masakry. 
Ważnym aspektem tego okresu byli Żydzi uratowani przez okolicznych mieszkańców, najbardziej znanym który ratował był Bazyli Chmielewski, uratował on 9 osób (jego wspomnienia publikowaliśmy), po wojnie i wytyczeniu granic Chmielewski zamieszkał w Lublinie, gdzie został odnaleziony przez uratowanych Żydów i odznaczony medalem Yad Vashem. Inne osoby to: Kataryna Kleban, Fryderyk i Maria Czerwień. Cześć Żydów udało się uratować dzięki podrobionym dokumentom stwierdzającym pochodzenie polskie lub ukraińskie i wysłanie ich na roboty do Niemiec. Rozumiemy ze podane liczby w różnych źródłach są sprzeczne, jednak sprzeczności dotyczą przeważnie ilość osób wysłanych do Bełżca, a zamordowanych w pobliżu Rawy. Z tego względu staraliśmy się wybrać te najbardziej miarodajne, które pozwolą na ogólne spojrzenie na często zapomniane- Getto Rawa Ruska. 
W okresie niemieckiej okupacji w Rawie zginęło także około 24 tys. jeńców sowieckich i około 15 tys. jeńców francusko- belgijskich, jest to niesamowita liczba jak na małe miasto w jakim nic się nie działo…